بررسی شده توسط: دکتر نسیم غفوریان متخصص طب اورژانس
آزمایش های تیروئید برای بررسی کارکرد غده تیروئید و میزان هورمون تیروئید در خون تجویز می شود. غده تیروئید یک غده پروانه ای شکل است که از جمله غدد درون ریز یا اندوکرین در بدن به شمار می آید. غده تیروئید در بخش پایینی جلوی گردن قرار دارد و وظیفه آن ساخت هورمون های تیروئید است.
هورمون های تیروئید پس از ساخته شدن در غده تیروئید، وارد جریان خون می شوند و سپس به بافت های بدن میرسند. هورمونهای تیروئید به بدن در تولید انرژی، گرم ماندن و فعالیت مغز، قلب، ماهیچه ها و سایر اندامها کمک می کنند.
هورمون تیروئید
مهمترین هورمونی که توسط غده تیروئید ساخته میشود، تیروکسین است که به آن T4 میگویند چون حاوی چهار اتم ید است. هورمون تیروکسین یا تی چهار (تی فور) برای این که نقش خود را ایفا کند باید به تری یدو تیرونین (triiodothyronine ) یا تی تری یا تی سه (T3) تبدیل شود. برای تبدیل تی چهار به تی سه، یک اتم ید از تی چهار جدا میشود. این اتفاق عمدتا در کبد و در برخی بافتهایی که تی سه عمل میکند مانند مغز روی میدهد.
چگونه مقدار هورمون های تیروئید کم و زیاد می شود؟
این که چه مقدار تی چهار توسط تیروئید ساخته شود خود تحت تاثیر هورمون دیگری کنترل می شود. این هورمون کنترل کننده تولید تی چهار، در غده هیپوفیز که در قاعده مغز جای دارد، ساخته می شود و هورمون محرک تیروئید یا به اختصار تی اس اچ (thyroid stimulating hormone یا TSH) نام دارد.
اکنون به این سوال میرسیم که تولید خود تی اس اچ، چگونه تنظیم می شود. مقدار تی اس اچی که غده هیپوفیز به جریان خون میفرستد به مقدار تی چهاری که غده هیپوفیز شناسایی می کند بستگی دارد. اگر غده هیپوفیز چنین برداشت کند که مقدار تی چهار یا تی فور خیلی کم است، تی اس اچ بیشتری تولید می کند تا غده تیروئید شروع به ساخت بیشتر تی چهار کند. پس از این که تی چهار موجود در جریان خون بالا رفت و به میزان مشخصی رسید، هیپوفیز تولید تی اس اچ را متوقف می سازد.
بیشتر بخوانید: برای سلامتی خود باید چه چیز هایی را دوره ای چک کنیم
در واقع غده تیروئید و هیپوفیز همانند ترموستات و هیتر (بخاری) عمل می کنند. هنگامی که بخاری خاموش است و فضا سرد می شود، ترموستات دما را می خواند و بخاری را روشن می کند. هنگامی که دما بالا می آید و گرم می شود، با رسیدن دما به مقدار مشخصی ترموستات دستور خاموش شدن بخاری را صادر می کند تا همواره دما را در محدوده معینی نگه دارد.
از این رو کارکرد هیپوفیز و تیروئید نیز مشابه بخاری و ترموستات است و هیپوفیز فعالیت تیروئید را افزایش یا کاهش می دهد. این داستان در شکل زیر نشان داده شده است.
هورمون های تی سه و تی چهار تقریبا همیشه به پروتئین های خاصی وصل میشوند و توسط آنها در جریان خون گردش می کنند. اگر میزان این پروتئینهای حمال تغییر کند، مقدار تی سه و تی چهاری که می توانند حمل و نقل شوند نیز تغییر می کند. این شرایط در بارداری و در دوران مصرف قرص های ضد بارداری روی می دهد. تی سه یا تی چهار آزاد (free T4)، هورمونی است که به هیچ پروتئین حمالی وصل نشده است و می تواند به بافتهای بدن وارد شده و بر بافت ها تاثیر بگذارد.
آزمایش های لازم برای بررسی عملکرد تیروئید
آزمایش خون برای اندازه گیری هورمون های تیروئیدی نامبرده به راحتی قابل انجام است. آزمایش هایی که معمولا برای بررسی کارکرد تیروئید تجویز می شود عبارتند از:
- TSH
- T4
- T3
- Free T4 (مقدار تی چهار که به پروتئین متصل نشده و میتواند وارد بافتها شود و اثر بگذارد) . اندازه گیری این ماده در بررسی عملکرد تیروئید دقت خوبی دارد به خصوص اگر با تی اس اچ همراه باشد.
- Free T3 (مقدار تی سه که به پروتئین متصل نشده و می تواند وارد بافت ها شود) معمولا اندازه گیری این مورد، قابل اعتماد نیست و کمک چندانی نمیکند.
- Reverse T3
- کلسی تونین
- پادتنها یا آنتی بادیهای تیروئید: دستگاه ایمنی بدن در حالت طبیعی از ما در مقابل مهاجمانی مانند ویروس و باکتری محافظت می کند. این کار با ساخت پادتن یا آنتی بادی صورت میگیرد. پادتن های تولید شده توسط سلول های خون (لنفوسیت ها) به دشمنان یورش میبرند و آنها را نابود می کنند. در بسیاری از بیماران مبتلا به کم کاری تیروئید یا پرکاری تیروئید، لنفوسیت ها علیه تیروئید واکنش نشان می دهند (واکنش خود ایمنی تیروئید) در نتیجه پادتنهایی ساخته می شوند که به پروتئینهای سلولهای تیروئید میتازند. دو پادتن متداول که در این یورش نقش دارند، پروکسیداز (peroxidase ) و تیروگلوبولین (thyroglobulin ) هستند. اندازه گیری مقدار این پادتن های تیروئید به تشخیص علت مشکل تیروئید کمک می کند.
برای مثال، پادتن های ضد تیروگلوبولین و یا ضد پراکسیداز تیروئیدی در بیماران مبتلا به کم کاری تیروئید، به تشخیص تیروئیدیت هاشیموتو (Hashimoto’s thyroiditis) منجر می شود.
اگر چه شناسایی پادتنها در تشخیص اولیه کم کاری تیروئید ناشی از تیروئیدیت خود ایمنی مفید است، اما دنبال کردن مراحل آن با گذر زمان، در شناسایی بروز کم کاری تیروئید یا واکنش به درمان مفید نیست. در واقع این تی اس اچ و اف تی چهار هستند که درباره کارکرد واقعی تیروئید حقایق را نشان می دهند.
یک پادتن دیگر که ممکن است در افراد مبتلا به کم کاری تیروئید مثبت باشد، پادتن مجرک گیرنده تی اس اچ است که به تی اس آی (مخفف عبارت ایمنوگلوبین محرک تیروئید thyroid stimulating immunoglobulin) میشناسیم. این پادتن باعث می شود تیروئید به بیماری گریوز ( Graves’ disease) بیش از حد واکنش نشان دهد. اگر بیماری گریوز داشته باشید، ممکن است پزشک آزمایش آنتی بادی گیرنده تیروتروپین (TRAb یا TSHR) برایتان تجویز کند.
در این آزمایش، پادتنهای مهار کننده و تحریک کننده هر دو شناسایی میشوند. دنبال کردن میزان پادتنها در بیماران گریوز میتواند به ارزیابی واکنش به درمان پرکاری تیروئید کمک کند. همچنین مشخص میکند آیا زمان درستی برای قطع کردن داروی ضد تیروئید فرا رسیده است یا خیر. در این آزمایش ریسک انتقال پادتن به جنین داخل رحم (در بارداری) نیز ارزیابی می شود.
- تیروگلوبولین : تیروگلوبولین (Thyroglobulin ) یا تی جی (Tg) پروتئینی است که توسط سلولهای طبیعی تیروئید و سلولهای سرطانی تیروئید ساخته می شود. اندازه گیری تیروگلوبولین عملکرد تیروئید را نشان نمی دهد و هنگامی که غده تیروئید هنوز در بدن وجود دارد، سرطان تیروئید را آشکار نمی سازد. بیشتر این آزمایش زمانی به کار گرفته می شود که فرد عمل جراحی برای درمان سرطان تیروئید انجام داده است و اکنون در مرحله نظارت بر درمان سرطان قرار دارد. تی جی در برخی شرایط دیگر نیز اندازه گیری می شود اما به طور کلی یک تست روتین در بررسی کارکرد تیروئید نیست.
علاوه بر آزمایش خون، روشهای دیگری هم برای بررسی کارکرد تیروئید وجود دارد که یکی از متداولترین آنها اسکن تیروئید (رادیواکتیو) است.
مقدار طبیعی و نرمال موارد آزمایش تیروئید
- TSH در افراد بزرگسال بین ۰.۴ تا ۴.۰ mIU/L (میلی یونیت بین المللی بر لیتر) است. برخی پژوهشها رنج نرمال آن را ۰.۴۵ تا ۲.۵ mIU/L می دانند. در زنان باردار، کودکان و نوزادان و همچنین کسانی که تحت درمان اختلال تیروئید قرار داشته اند، مقدار نرمال آن خارج از این رنج قرار میگیرد.
- T4 در افراد بزرگسال بین ۶۰ تا ۱۵۰ nmol/L (نانومول بر لیتر)
- T3 در افراد بزرگسال بین ۹ تا ۲.۸ nmol/L
- Free t3 در افراد بزرگسال بین ۱۳۰ تا ۴۵۰ پیکوگرم بر دسی لیتر یا ۲.۰ تا ۷.۰ پیکومول بر لیتر pmol/L
- Tg (تیروگلوبولین thyroglobulin ) بین ۳ تا ۴۰ نانوگرم بر میلی لیتر
- Calcitonin (کلسی تونین) در مردان کمتر از ۲۵ pg/mL و در زنان کمتر از ۲۰ pg/mL (پیکوگرم بر میلی لیتر) رنج نرمال در منابع مختلف متفاوت ذکر شده است.
همچنین بخوانید: آزمایش های هورمونی
انواع مقدار TSH در آزمایش تیروئید
۱. مقدار نرمال TSH تیروئید در زنان و مردان
همان طور که گفته شد بازه نرمال تی اس اچ بین ۰.۴ تا ۴.۰ میلی یونیت در لیتر است. هر یک میلی یونیت برابر با یک هزارم یک یونیت است. برخی کارشناسان حد بالایی بازه نرمال را حدود ۲.۵ می دانند.
این مقدار در زنان و مردان متفاوت است چرا که مقدار تی اس اچ تحت تاثیر هورمون استروژن (که در زنان بالا است) قرار دارد. پایین بودن میزان استروزن بر توانایی غده تیروئید در ساخت هورمون اثر میگذارد. بنابراین تی اس اچ بالا میرود تا تیروئید وادار به تولید بیشتر شود.
مقدار بالای استروژن سبب افزایش تولید هورمون تیروئید و کاهش تی اس اچ میشود. در زنانی که یائسه شده اند، مقدار استروژن پایین می آید و گاهی اوقات این امر موجب بیماری تیروئید میشود.
۲. میزان طبیعی TSH در بارداری
در بارداری مقدار تی اس اچ بسته به این که در ماه چندم بارداری هستید تفاوت میکند:
- در سه ماهه اول بارداری: ۰.۱ تا ۲.۵ میلی یونیت بر لیتر
- در سه ماهه دوم بارداری: ۲ تا ۳.۰ mU/L
- در سه ماهه سوم بارداری: ۰.۳ تا ۳.۰ mU/L
بالاتر بودن مقدار تی اس اچ (TSH > 4.5) در اوایل بارداری با افزایش ریسک سقط جنین همراه است.
بیشتر بخوانید : خطرات و مشکلات تیروئید در دوران بارداری
۳. بالا بودن هورمون تیروئید TSH
بالا بودن تی اس اچ (بالای ۴.۵ میلی یونیت بر لیتر) نشان دهنده کم کاری تیروئید است که به آن هایپوتیروئیدیسم یا هیپوتیروئیدیسم نیز میگویند. یعنی بدن هورمون تیروئید کافی تولید نمیکند. بسته به این که فرد بیماری تیروئید دارد یا نه، تفسیر این شرایط متفاوت خواهد بود.
- بالا بودن TSH در افراد پیش از بیماری تیروئید
در این افراد معمولا این وضعیت نشان دهنده آغاز پیدایش کم کاری تیروئید است. این مورد با فاصله شایعترین نوع کم کاری تیروئید است و به این دلیل روی میدهد که غده تیروئید مقدار مناسب هورمون تولید نمیکند. در نتیجه غده هیپوفیز پایین بودن میزان هورمونها در خون را متوجه شده و تولید تی اس اچ که محرک تولید هورمون تیروئید است را افزایش می دهد.
افزایش تی اس اچ همچنین می تواند با وجود کارکرد طبیعی تیروئید رخ دهد. در این شرایط علت آن وجود پادتن هایی است که دستگاه ایمنی تولید کرده است.
برای اطلاع از این که به چه علت تیروئید کم کار می شود کلیک کنید.
- بالا بودن TSH در افراد تحت درمان بیماری تیروئید
بالا بودن تی اس اچ در افرادی که تحت درمان کم کاری یا پرکاری تیروئید هستند نیز ممکن است دیده شود. در کم کاری تیروئید، مقدار بالای تی اس اچ معمولا به این معنی است که دوز هورمون تیروئید جایگزین شده باید افزایش یابد. اگر چه در برخی موارد دوز دارو درست است اما جذب آن در بدن پایین است. برای مثال بسیاری از غذاها و داروها بر جذب سین تیروئید (levothyroxine) در بدن تاثیر میگذارند. این موارد با پزشک باید صحبت شود.
در پرکاری تیروئید، بالا بودن میزان تی اس اچ معمولا به این معنا است که درمان خواه عمل جراحی باشد یا دارو، در کاهش ساخت هورمون تیروئید به قدری موثر بوده است که اکنون زمینه کم کاری تیروئید ایجاد شده است.
۴. پایین بودن هورمون تیروئید TSH
کمبود تی اس اچ (TSH) اغلب به این معنی است که هورمون تیروئید زیادی در بدن وجود دارد. پایینتر بودن تی اس اچ از ۰.۴ mU/L نشانگر پرکاری تیروئید است که به آن هایپرتیروئیدیسم نیز میگویند. یعنی بعد بیش از حد نیاز هورمون تیروئید میسازد.
تفسیر این وضعیت نیز در کسانی که بیماری تیروئید ندارند و کسانی که بیماری تیروئید دارند متفاوت است.
- پایین بودن TSH در افراد پیش از بیماری تیروئید
کمبود تی اس اچ اغلب با پرکاری تیروئید همراه است. دلایل آن متفاوت است و از بیماری های خود ایمنی تا وجود غده در تیروئید متفاوت است. همچنین پایین بودن تی اس اچ ممکن است در دوران بارداری طبیعی اتفاق بیفتد چرا که همان طور که اشاره شد، هورمونهای تیروئید تحت تاثیر هورمونهای جنسی از جمله گنادوتروپین جفتی انسان (hCG) قرار دارند.
برای اطلاع از این که به چه علت تیروئید پر کار می شود کلیک کنید.
در موارد کمتر شایع، کمبود تی اس اچ به دلیل اختلال عملکرد و کاهش ساخت آن در غده هیپوفیز است که به این وضعیت کم کاری تیروئید مرکزی (مربوط به دستگاه عصبی مرکزی) میگویند. در این مورد استثنایی، قانون کلی ارتباط مستقیم بین بالا بودن تی اس اچ و کم کاری تیروئید دیگر برقرار نیست. یادتان باشد این وضعیت شایع نیست و معمولا با کمبود هورمون های دیگر هیپوفیز همراه است که منجر به شماری از علائم دیگر نیز می شود.
- پایین بودن TSH در افراد تحت درمان بیماری تیروئید
در افرادی که بیماری تیروئید دارند و تحت درمان کم کاری تیروئید هستند، پایین بودن تی اس اچ می تواند به این معنا باشد:
- داروی جایگزینی هورمون تیروئید بیش از اندازه بوده است.
- تداخل دارویی باعث شده است جذب دارو بالا رفته یا تاثیر گذاری آن بالاتر از مقدار نرمال دوز در نظر گرفته شده باشد.
- کم کاری تیروئید مرکزی وجود دارد.
در کسانی که تحت درمان پرکاری تیروئید هستند، پایین بودن تی اس اچ معمولا به این معنی است که درمان بیشتری برای کاهش میزان هورمون تیروئید نیاز است.
بیشتر بخوانید: چکاپ کامل شامل چه چیزهایی می شود
همچنین ممکن است نشانه این باشد که فرد باید تحت نظر باشد تا اطمینان حاصل شود مقدار هورمون تیروئید به سطح نرمال برگردد. در بیشتر مواقع این وضعیت برای کسانی پیش می آید که تیروئیدیت موقتی بارداری یا ناشی از شیمی درمانی داشته اند.
تقریبا در یک درصد افراد هم پادتنها یا آنتی بادیها در نتیجه آزمایش های تیروئید تاثیر می گذارند. چنین براورد می شود که این ایجاد پدیده، منجر به تشخیص اشتباه یا درمان اشتباه در حدود نیمی از کسانی می شود که این پادتن ها را دارند:
- پادتنهای هتروفیل : افرادی که داروهای مشتق از حیوانات و درمانهای آنتی بادی دریافت می کنند معمولا این پادتن ها را دارند. ناهمخوانی بین مقدار تی اس اچ و تی چهار آزاد (free T4) یا بین تی اس اچ و علائم فرد، باید زنگ هشداری باشد برای پزشک که به درستی نتیجه آزمایش شک کند.
- پادتنهای تیروئید: این پادتنها بر میزان تی اس اچ تاثیر میگذارند، از این رو در صورت ناهمخوانی نتیجه آزمایش و علائم فرد، باید درستی پاسخ و تفسیر آزمایش مورد تردید قرار بگیرد.
- سایر پادتنها: پادتنهای ضد روتنیوم (Anti-ruthenium) و ضد استرپتاویدین (anti-streptavidin) نیز بر آزمایش تیروئید (TSH) تاثیر میگذارند.
چه عواملی بر نتیجه آزمایش تیروئید تاثیر می گذارند؟
علاوه بر جنسیت، سن و آنتی بادیها، عوامل زیر نیز می توانند بر نتیجه ازمایش TSH تاثیر بگذارند:
- زمانی از روز که آزمایش می دهید: نتیجه آزمایش زمانی که ناشتا هستید کمی TSH بیشتری نسبت به زمانی که چیزی خورده اید نشان می دهد.
- بیماریها: بیماری های حاد یا مزمن می توانند با وارد آوردن فشار بر دستگاه اندوکرین، نتیجه آزمایش تیروئید را تحت تاثیر قرار بدهند.
- بارداری
- داروها: برخی داروهایی که جهت درمان بیماری قلبی و سرطان استفاده میشوند میتوانند پاسخ آزمایش تیروئید را تحت تاثیر قرار بدهند. داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی مانند ایبوپروفن نیز ممکن است کمی چنین خاصیتی نشان دهند.
- غذاها، گیاهان دارویی و مکمل ها: به طور کلی خوراکی های سرشار از ید یا مشتق شده از کلپ (kelp) و همچنین مکمل های بیوتین در نتیجه آزمایش تیروئید اختلال ایجاد می کنند.
- تغییر در الگوی خواب: کم بودن کیفیت خواب با عدم تعادل در کارکرد تیروئید ارتباط دارد.
