رادیولوژی چیست

رادیولوژی به عنوان یک شاخه مهم و حیاتی از پزشکی و با استفاده از تکنولوژی های پیشرفته تصویربرداری، به تشخیص و درمان بیماری های مختلف در بدن انسان کمک می کند. تصویربرداری های مختلف از جمله ایکس ری، سونوگرافی، ام ار ای (MRI) و سی تی اسکن (CT Scan)، روش هایی هستند که در دسترس رادیولوژیست ها قرار دارند و به آنها اجازه می دهد تا به صورت دقیق و با کمترین خطا، بیماری ها و اختلالات موجود در بدن را تشخیص دهند.

رادیولوژی یک شاخه از پزشکی است که در آن از تکنولوژی های تصویربرداری مختلف برای تشخیص و درمان بیماری های داخلی بدن استفاده می شود. با استفاده از برخی عوامل فیزیکی مثل ایکس ری، CT Scan، سونوگرافی، PET Scan و MRI از قسمت های داخلی بدن تصویربرداری می کند. در رادیولوژی، پزشکان با استفاده از تصاویر داخلی بدن، بیماری های مختلفی را تشخیص می دهند و برای آنها درمان مناسب تعیین می کنند.

این تصاویر با استفاده از انواع مختلف تکنولوژی های تصویربرداری به دست می آیند و برای بیماری های مختلف اعم از بیماری های قلبی، سرطان، بیماری های مغزی، استخوانی و غیره مورد استفاده قرار می گیرند.

اصطلاح رادیولوژی در بسیاری از کشورها به عنوان تخصص تصویربرداری در پزشکی به کار می رود و شامل دسته های مختلفی از جمله رادیوگرافی، سونوگرافی، ام ار ای (MRI) و سی تی اسکن (CT scan) می باشد. در کل یک شاخه مهم و حیاتی از پزشکی است که با استفاده از تصاویر داخلی بدن، در تشخیص و درمان بیماری های مختلف نقش بسیار مهمی دارد.

بیماری های قابل تشخیص با رادیولوژی

رادیولوژی کاربردهای متعددی در پزشکی دارد. برخی از بیماری هایی که با آن قابل تشخیص اند عبارتند از:

۱- تشخیص بیماری های قلبی: با استفاده از آن و انواع مختلف تکنولوژی تصویربرداری، پزشکان می توانند بیماری های قلبی را تشخیص دهند، مانند بسته شدن شریان های قلبی، آسیب به سطح قلب و نقص های ساختاری قلبی.

۲- تشخیص سرطان: رادیولوژی به پزشکان کمک می کند تا با استفاده از تصاویر داخلی بدن، سرطان را تشخیص داده و تصمیمات درمانی مناسب را برای آن اتخاذ کنند.

۳- تشخیص بیماری های مغزی: با استفاده از MRI و CT Scan، پزشکان می توانند بیماری های مغزی مانند سکته مغزی، تروما و عفونت مغزی را تشخیص دهند.

۴- تشخیص بیماری های استخوانی: رادیولوژی به پزشکان کمک می کند تا با استفاده از تصاویر داخلی بدن، بیماری های مختلف استخوانی را تشخیص داده و تصمیمات درمانی درست را برای آن اتخاذ کنند، مانند شکستگی استخوان و تغییرات در ساختار استخوان.

۵- مشاهده پیشرفت درمانی: پس از شروع درمان برای بیماری های مختلف، رادیولوژی به پزشکان کمک می کند تا با استفاده از تصاویر داخلی بدن، به رصد پیشرفت درمانی و تعیین میزان موفقیت آن در کاهش بیماری کمک کند.

انواع رادیولوژی

این شاخه تخصصی پزشکی را می توان به چهار بخش تقسیم کرد:

۱. رادیولوژی تشخیصی (Diagnostic Radiology):

با استفاده از روش های مختلف رادیولوژی تشخیصی، می توان بسیاری از بیماری ها و حالات پزشکی را تشخیص داد. به عنوان مثال، در تصویربرداری X-ray ساده، می توان شکستگی استخوان را تشخیص داد، در تصویربرداری CT scan می توان بیماری های قلبی-عروقی، سرطان و بیماری های مغزی را تشخیص داد و در تصویربرداری MRI می توان بیماری های مغز و اعصاب، بیماری های مفصلی و بیماری های قلبی-عروقی را تشخیص داد. همچنین، سونوگرافی برای تصویربرداری از نواحی نرمی مانند رحم، تخمدان، پستان و تیروئید مفید است.

در کل، با استفاده از روش های رادیولوژی تشخیصی، پزشکان می توانند بیماری ها را به صورت سریع و بدون نیاز به جراحی تشخیص داده و درمان مناسب را برای آنها شروع کنند. علاوه بر این، روش های رادیولوژی تشخیصی در بسیاری از موارد بهترین گزینه برای تشخیص بیماری و تصمیم گیری درباره درمان است.

۲. رادیولوژی مداخله ای (Interventional Radiology):

رادیولوژی مداخله ای یک روش درمانی است که برای انجام روش های درمانی مختلف از تصاویر پرتویی استفاده می کند. با این روش می توان روش های درمانی مختلفی نظیر برش های جراحی، آنژیوپلاستی و تزریق داروها به داخل بدن بیمار را انجام داد.

برخلاف روش های درمانی سنتی که نیاز به برش های جراحی و دسترسی مستقیم به سطح مشکل دارند، در رادیولوژی مداخله ای، این روش ها از طریق سوراخ کوچکی که با کمک تصاویر پرتویی در بدن بیمار ایجاد می شود انجام می‌گیرد. بنابراین، با استفاده از این روش ها می‌توان بدون نیاز به عمل جراحی باز، زمان و گذراندن دوران نقاهت به شرایط عادی قبل از عمل برگشت.

بعضی از مثال های روش های درمانی که در رادیولوژی مداخله ای انجام می شوند عبارتند از:

1. تزریق داروها به داخل بدن بیمار
2. برش های جراحی مختلف
3. آنژیوپلاستی (روشی برای بازسازی شبکه عروقی) در حوضچه صفرا و بیضه
4. کاشت کاتتر و استنت

در کل، رادیولوژی مداخله ای یک روش جدید و کارآمد در درمان بسیاری از بیماری ها است که نیاز به جراحی باز و برش های بزرگ را برطرف می کند.

بیشتر بدانید اهمیت آندوسکوپی در تشخیص بیماری ها در چیست

۳. انکولوژی رادیولوژی (Radiation Oncology):

انکولوژی و رادیولوژی دو حوزه مرتبط در پزشکی هستند. انکولوژی به بیماری های سرطانی و تشخیص، درمان و پیگیری آنها می پردازد. رادیولوژی از پرتو درمانی برای تصویربرداری و تشخیص بیماری ها استفاده می کند.

با توجه به اینکه سرطان یکی از بیماری هایی است که معمولا با استفاده از روش های رادیولوژیکی تشخیص داده می شود، این دو حوزه با هم تلاقی دارند. برای مثال، از طریق تصاویر رادیولوژیکی می توان اندازه و محل وجود تومور را تعیین کرد و نظارت بر تغییرات آن را داشت. علاوه بر این، روش های رادیولوژیکی می توانند به عنوان یک ابزار همراه با درمان های انکولوژیکی نیز استفاده شوند.

۴. فیزیک پزشکی (Medical Physics):

فیزیک پزشکی شاخه ای از فیزیک است که به بررسی و کاربرد آن در پزشکی می پردازد. این حوزه به طور عمده با تعیین دقیق دوز و انرژی پرتوهای الکترومغناطیسی، رادیواکتیو، نوری و نانو ذرات در درمان بیماری ها و تصویربرداری از جمله MRI و CT scan سر و کار دارد. همچنین در زمینه ابزارهای پزشکی مانند لیزر، سنسورها و اپتیکال فیبرها نیز کاربرد دارد. فیزیکدانان پزشکی همچنین می توانند با ارائه تخمین دقیق دوز اشعه به پزشکان کمک کنند تا بتوانند دوز مناسب را برای درمان بیماری های بدخیم تعیین کنند. هدف اصلی فیزیک پزشکی، بهبود دقت تشخیصی و اثربخشی درمان های پزشکی است.

کاربرد های رادیولوژی

رادیولوژی در موارد زیر کاربرد دارد:

۱. کمر

کمر یکی از مهم ترین بخش هایی است که می توان برای تشخیص ناهنجاری ها و بیماری های مربوط به آن، از رادیولوژی استفاده کرد. به طور مثال بیرون زدگی مهره ها و دیسک کمر، ناهنجاری ستون فقرات، شکستگی مهره ها، مشکلات نخاعی و …، از جمله مواردی هستند که در رادیولوژی کمر قابل شناسایی هستند‌. در اسکن حاصل از رادیولوژی، تمامی اطلاعات مهره های کمر، نخاع، استخوان ها، بافت ها و ساختار آن، به همراه هر گونه ناهنجاری احتمالی نمایش داده می شود.

همچنین بسیاری از مشکلات گردن نظیر دیسک گردن، آرتریت، دررفتگی مهره ها، تومورها و … نیز، با رادیولوژی قابل تشخیص هستند. یکی از نکات مهم در خصوص رادیولوژی کمر این است که قبل از انجام آن، باید روده ها پاکسازی شوند؛ زیرا پاکسازی روده ها کمک می کند که عکس های واضح تری از ستون فقرات به دست آید. برای این کار معمولا پزشک توصیه می کند که بیمار مقداری روغن کرچک مصرف کند. مصرف روغن کرچک موجب حرکت بهتر و سریعتر مدفوع خواهد شد. مقدار مصرف روغن کرچک به سن و وزن بیمار و نوع رادیولوژی بستگی دارد.

۲. ریه

ریه نیز از دیگر قسمت های بدن است که می توان برای تشخیص بیماری های مربوط به آن، از رادیولوژی استفاده کرد. رادیولوژی ریه ها به اسکن قفسه سینه نیز معروف است. برای تشخیص عملکرد ریه ها، قلب و دیواره قفسه سینه معمولاً از رادیولوژی ریه استفاده می شود. علت بیماری هایی مانند تنگی نفس، سرفه های شدید، تب، شکستگی دنده ها، درد قفسه سینه و مواردی از این دست، می تواند توسط رادیولوژی تشخیص داده شود. همچنین در مواردی که ریه ها جراحی می شوند، برای ارزیابی عملکرد و شرایط آنها پس از جراحی، از رادیولوژی استفاده می گردد.

۳. کودکان

از رادیولوژی برای تشخیص بیماری های کودکان نیز استفاده می گردد؛ به طور مثال برخی مشکلات گوارشی و یا مواردی مانند شکستگی یا دررفتگی استخوان ها، از مواردی هستند که می توان از رادیولوژی استفاده نمود. همچنین در برخی از مواقع و در خصوص برخی از بیماری ها، کودک باید جراحی شود. در این صورت رادیولوژی می تواند به تشخیص دقیق پزشک کمک نماید. البته برای کودکان از تصویربرداری ایکس ری استفاده می شود. در این تصویربرداری از حداقل دوزهای امواج استفاده می گردد؛ به همین دلیل آسیبی متوجه کودکان نخواهد بود.

۴. دندان

از رادیولوژی و اشعه ایکس برای تشخیص بیماری های دهان و دندان نیز می توان استفاده کرد. مشکلات دندان ها و استخوان های فک و صورت، توسط رادیولوژی تشخیص داده خواهد شد. از آنجایی که دندانپزشک با یک نگاه جزئی به دهان نمی تواند به تشخیص بیماری های مربوط به آن بپردازد، در این مواقع رادیولوژی به کمک او خواهد آمد. بر اساس عکس دندان، می توان در مورد ساختار و شرایط دندان ها، اطلاعات خوبی به دست آورد. از طریق عکس رادیولوژی، دندانپزشک تشخیص می دهد که کدام یک از دندان ها آسیب دیده و برای درمان آن اقدام می نماید.

۵. عمل بینی

رادیولوژی در عمل های درمانی و زیبایی بینی نیز کاربرد دارد. به کمک رادیولوژی پزشک می تواند تشخیص دهد که بهترین گزینه جراحی برای فرد کدام مورد است. در واقع از طریق عکس رادیولوژی، پزشک مشکلات دقیق بینی را مشاهده می نماید. هر گونه ناهنجاری، عدم تقارن یا مشکلات انحرافی بینی، توسط عکس رادیولوژی به وضوح مشخص می شود؛ در نتیجه مسیر و روش عمل برای پزشک معین خواهد شد‌.

۶. فک و صورت

هر گونه اختلال فک، صورت و دهان نیز توسط عکس های رادیولوژی قابل تشخیص است. شرایط و موقعیت فک در عکس رادیولوژی مشخص بوده و پزشک می تواند راهکار اصلی درمان را معین نماید. سی تی Cone beam، بهترین نوع اسکنی است که برای فک و صورت کاربرد دارد. این نوع سی تی، پرتوهای مخروطی داشته که می تواند عکس های دقیق و واضحی از استخوان را نشان دهد. سی تی Cone beam، علاوه بر تشخیص بیماری های فک، دهان و دندان، در تشخیص ساختار استخوانی صورت، حفره های بینی و همچنین سینوس ها نیز کاربرد دارد.

اقدامات لازم قبل از رادیولوژی

قبل از انجام هرگونه تصویربرداری رادیولوژیک، باید اطمینان حاصل شود که بیمار به درستی آماده شده است و هیچ مشکلی هنگام انجام تصویربرداری پیش نخواهد آمد. در ادامه چند اقدام قبل از رادیولوژی ذکر می شود:

• مشاوره با پزشک: قبل از انجام رادیولوژی، باید با پزشک بیمار مشورت شود تا اطمینان حاصل شود که روش تصویربرداری مناسبی برای تشخیص بیماری به کار گرفته شده است.
• خالی کردن معده: اگر بیمار باید با معده خالی تصویربرداری شود، باید در رابطه با محدودیت های غذایی و مواد مورد استفاده، راهنمایی شود.
• لباس های ساده: بیمار باید لباسی ساده و راحت به همراه بیاورد تا بتواند به راحتی حرکت کند و پزشک بتواند به راحتی به منطقه مورد نظر دسترسی پیدا کند.
• اطلاع از حالت سلامتی: باید به پزشک اطلاع داد که آیا بیمار دچار بیماری هایی مانند درد شدید، تنگی نفس، آلرژی، تاریخچه بیماری قلبی و … هست یا نه.

برای اطلاعات بیشتر: لیست مراکز تصویربرداری بالای ۱۰۰ کیلوگرم در تهران

• مدارک پزشکی: در صورت لزوم، باید مدارک پزشکی و نتایج آزمایشگاهی خود را به همراه داشته باشید.
• عدم استفاده از جواهرات: باید از استفاده از جواهرات، ساعت و هرگونه اکسسوری جلوگیری شود زیرا این موارد ممکن است باعث درد و مشکل در تصویربرداری شود.
• حضور همراه: اگر بیمار زیر ۱۸ سال باشد یا ناتوان باشد، باید یک همراه در کنار خود داشته باشد.

نحوه انجام رادیولوژی

برای انجام رادیولوژی، روش‌های مختلفی وجود دارد که بر اساس دستگاه و تکنیک مورد نظر متفاوت خواهد بود؛ به طور مثال نحوه انجام رادیولوژی در سی تی اسکن و توموگرافی کامپیوتری به این صورت است که اشعه ایکس، از زوایای مختلفی بر بخش مورد نظر در بدن تابیده شده و تصاویر مختلفی گرفته می‌شود؛ پردازش نهایی تصاویر، توسط کامپیوتر انجام می‌گیرد. اما روش تصویربرداری در ام آر آی با سایر روش‌ها متفاوت است.

در این روش یک تونل تصویربرداری وجود دارد که بیمار روی آن دراز کشیده و باید کاملاً بی‌حرکت باشد. تصاویر گرفته شده از بیمار در این روش، به صورت سه بعدی بوده و از قسمت‌های مختلف مانند اندام‌ها، ماهیچه‌ها و بافت‌های نرم تصویربرداری می‌شود. برای تشخیص بیماری‌ها و نحوه عملکرد اندام‌های داخلی بدن، از اسکن پزشکی هسته‌ای استفاده می‌گردد‌. این نوع اسکن نیز به روش‌های مختلفی انجام می‌گیرد؛ یکی از معروف‌ترین روش‌های اسکن پزشکی هسته‌ای، پت اسکن است. در این روش مقدار بسیار کمی از مواد رادیواکتیو به مایع به داخل بدن تزریق می‌شوند.

عوارض احتمالی رادیولوژی

رادیولوژی به عنوان شاخه ای از پزشکی تصویری که با استفاده از پرتوهای الکترومغناطیسی، مانند اشعه X و CT Scan، برای تشخیص و درمان بیماری ها به کار می رود. همانطور که می دانید، استفاده از پرتوهای الکترومغناطیسی دارای عوارضی است که باید در نظر گرفته شوند.

به طور کلی، عوارض رادیولوژی می توانند شامل موارد زیر باشند:

1. عوارض پوستی: ممکن است پوست شما در منطقه ای که با پرتوهای الکترومغناطیسی درمان می شود، قرمز و دردناک شود.
2. عوارض گوارشی: استفاده از پرتوهای الکترومغناطیسی می تواند باعث تحریک روده شود که باعث عوارضی از قبیل سوء هاضمه، تهوع و استفراغ می شود.
3. عوارض کم خونی: استفاده از پرتوهای الکترومغناطیسی می تواند باعث کم خونی شود.
4. عوارض شدید: استفاده بیش از حد از پرتوهای الکترومغناطیسی می تواند باعث عوارض شدیدی مانند سرطان شود.
5. عوارض رادیولوژی در زنان باردار: استفاده از پرتوهای الکترومغناطیسی در دوران بارداری می تواند باعث تأثیرات منفی بر روی جنین شود.

استفاده از پرتوهای الکترومغناطیسی برای تشخیص و درمان بیماری ها، روشی موثر و حیاتی است. با این حال، برای کاهش خطر عوارض آن، بهتر است همواره تحت نظر پزشک خود باشید و از استفاده بیش از حد از پرتوهای الکترومغناطیسی جلوگیری کنید.

هزینه انجام رادیولوژی در سال ۱۴۰۳

در بیمارستان های خصوصی و مراکز تصویربرداری، هزینه های انجام رادیولوژی بسته به نوع تست و دقت تصویربرداری، ممکن است تفاوت داشته باشد. برای مثال، هزینه انجام CT Scan در حالت عادی بیشتر از انجام X-Ray است.

به طور کلی، هزینه انجام تست های آن در ایران برای بیماران بیمارستانی و بیماران بیمه ای با توجه به قیمت های تعیین شده توسط سازمان تامین اجتماعی پوشش داده می شود. همچنین، برای بیماران خارج از بیمارستان و بیماران فاقد بیمه، بسته به نوع تست و مرکزی که این تست انجام می شود، هزینه های متفاوتی برای انجام تست رادیولوژی در نظر گرفته می شود. در هر صورت، قبل از انجام تست رادیولوژی، بهتر است با مراکز تصویربرداری و بیمارستان های مختلف ارتباط برقرار کنید و در مورد هزینه های احتمالی پرس و جو کنید.

تفاوت رادیولوژی و سونوگرافی

می توان گفت مهم ترین و بزرگترین تفاوت رادیولوژی و سونوگرافی در نوع تجهیزاتی است که برای انجام آنها استفاده می شوند. اشعه ایکس قادر به تشخیص بسیاری از بیماری ها است؛ اما سونوگرافی فقط بعضی از بخش های بدن را می تواند مورد بررسی قرار دهد. فناوری مورد استفاده در رادیولوژی، پرتوهای یونیزه شده هستند. در واقع این فناوری ها از تشعشعاتی مانند اشعه ایکس، توموگرافی کامپیوتری و تصویربرداری رزونانس مغناطیسی استفاده می کنند.

اما در سونوگرافی از امواج فراصوت استفاده می شود. این امواج می توانند تصاویر مختلفی از داخل بدن ایجاد کنند. از آنجایی که در سونوگرافی، اشعه ایکس و پرتوهای یونیزه شده وجود ندارد، بنابراین برای مادران باردار نیز کاربرد خواهد داشت. همچنین تکنسین هر کدام از این رشته ها باید تحصیلات جداگانه ای را بگذراند. البته این دو رشته در مقطع کارشناسی یکسان هستند، اما در دوره ارشد کاملاً از یکدیگر جدا خواهند شد.

بیشتر بخوانید: ام آر آی با تزریق چگونه است

در واقع در رشته سونوگرافی، مطالبی همچون اکوکاردیوگرافی و سونوگرافی مورد مطالعه قرار می گیرند. اما در رشته رادیولوژی، فیزیک رادیوگرافی مطالعه خواهد شد. همچنین رادیولوژی و رادیوگرافی نیز با یکدیگر متفاوت هستند. اما این دو به گونه ای هستند که انجام هیچ کدام بدون دیگری امکان پذیر نخواهد بود. در رادیولوژی، بیماری ها توسط تصاویر به دست آمده تشخیص داده و درمان می شوند‌. اما رادیوگرافی روشی است که توسط آن تصاویر مربوط به قسمت های مختلف بدن به دست خواهند آمد.

نحوه خواندن نتیجه

پزشک رادیولوژیست می تواند نتایج عکس رادیولوژی را خوانده و تفسیر کند. در واقع تصاویری که از قسمت های مختلف بدن و بیماری مربوط به آن به دست می آید، توسط رادیولوژیست تفسیر شده و در نهایت به دست پزشک یا جراح مورد نظر خواهد رسید. پزشک متخصص بخش مربوطه در بدن نیز، می تواند از روی عکس ها به تشخیص بیماری بپردازد.

رادیولوژی برای زنان باردار

زنان باردار ممکن است به دلایل مختلف، نیاز به انجام رادیولوژی داشته باشند. در این شرایط، پزشک وضعیت بیمار را بررسی کرده و در صورت لزوم آن را تجویز می کند. نکته مهم‌ در این خصوص این است که دوزهای بالای اشعه ایکس، برای جنین خطر خواهد داشت. همچنین نکته دیگر در مورد رادیولوژی زنان باردار، سن بارداری است.

اگر فرد باردار در دو هفته اول لقاح در معرض دوزهای بالای اشعه ایکس قرار گیرد، این موضوع به احتمال زیاد منجر به سقط جنین خواهد شد. همچنین دوزهای بالای پرتوها بین ۲ تا ۸ هفتگی، می تواند جنین را در معرض نقص های مادرزادی و رشد ناکافی قرار دهد. اگر دوز تشعشع بین ۵۰ mGy تا ۱۰۰ mGy باشد، خطری جنین را تهدید نخواهد کرد. اما در این بین ام آر‌آی جزء مواردی از تصویربرداری بوده که برای زنان باردار و جنین آنها کاملا بی خطر است.

پرسش های متداول