در این مقاله بیوفیدبک و انواع آن به طور کامل توضیح داده شده و همچنین می توانید با انواع روش های تراپی و درمان از طریق این روش آشنا شوید.
بیوفیدبک چیست؟
بیوفیدبک (Biofeedback) روشی است که به افراد کمک می کند تا آگاهی بیشتری از فعالیت های فیزیولوژیکی خود پیدا کنند و این فعالیت ها را تحت کنترل قرار دهند و آنها را با ایجاد و فراهم کردن تغییراتی مطلوب بهبود ببخشند.
به شکل کلی فعالیت های بدن به دو صورت ارادی و غیر ارادی می باشد. ما روی برخی از این حرکت هایی که ارادی هستند مثل حرکت کردن، جویدن و … کنترل داریم و روی برخی دیگر مثل دمای بدن و تنفس که غیر ارادی هستند کنترل مستقیمی نداریم و این عوامل می توانند با عکس العمل نشان دادن به یک سری عوامل ایجاد شده و افزایش یابند، مثل ضربان قلب که با افزایش استرس بدن بیشتر خواهد شد.
همواره نمی توان به روش های درمانی دارویی بسنده کرد، زیرا این روش ها می توانند همراه با عوارض و هزینه های بالا باشند. به همین جهت از تکنولوژی به نام بیوفیدبک استفاده می کنیم. به طور کلی بیوفیدبک به افراد این امکان را می دهد تا پاسخ های غیر ارادی بدن خود را به شکل بهتری کنترل کنند؛ حال این مفهوم در نتیجه ترکیب “فیدبک” و ” شرطی سازی عاملی” ایجاد می شود که بد نیست نگاهی به آنها داشته باشیم.
فیدبک:
هر سیستم مطابق با نظریه عمومی سیستم ها، دارای دو جز می باشد که این دو جز همواره باهم در حال تبادل اطلاعات هستند. به بخشی که اطلاعات را ارسال می کند فیدفوروارد و بخش دیگری که در مقابل اطلاعات را باز می گرداند فیدبک گفته می شود. حال در صورت انجام چندین باره این عمل و ایجاد یک حلقه آن را چرخه فیدبک و فیدفوروارد گویند.
شرطی سازی عاملی:
به طور خلاصه می توان گفت که این شرطی سازی، نوعی شرطی سازی است که مطابق با دستور سیستم، اگر سیستمی مطلوب عمل کند پاداش گرفته و در صورت انجام رفتار نادرست، تنبیه خواهد شد. پس می توان گفت بیوفیدبک نوعی شرطی سازی عاملی بوده که اگر شخص پاسخ مطلوبی را نشان داد و آن را تکرار کند این سیستم به این شکل تنظیم خواهد شد. مثلا فرض کنید شخصی دارای بیماری خاصی است که در صورت بهبودی او به عنوان پاداش برای او فیلمی پخش می شود. اینکه چطور این بیماری بهبود یافته را شخص بیمار نمی داند اما لذت دیدن فیلم باعث می شود که مغز به بهبودی بیمار کمک کند.
انواع بیوفیدبک
بیوفیدبک دارای انواع مختلفی می باشد که مطابق با هدف آن این درمانگر انتخاب می کند که از کدام نوع بیوفیدبک استفاده کند، زیرا متناسب با هدف درمان و وضعیت فرد است.
انواع بیوفیدبک شامل:
- نوروفیدبک (تغییر امواج مغزی EEG BFB): در این نوع بیوفیدبک، هدف تغییر و اصلاح الگوهای امواج مغزی می باشد. در این مدل، الکترودها بر روی سطح سر قرار گرفته و فعالیت الکتریکی مغز (EEG) را ثبت می کنند. پس از آن دستگاه بیوفیدبک به فرد بازخورد می دهد. این نوع بیوفیدبک به افراد آموزش می دهد که چگونه امواج مغزی را تغییر دهند، و امکان دارد که برای ریلکسیشن یا هشیارسازی مورد استفاده قرار گیرد.
- الکترومایوگرافی (نوار عضله EMG BFB): فعالیت الکتریکی عضلات در این نوع بیوفیدبک ثبت شده و الکترودها بر روی سطح پوست قرار داده می شوند و سیگنال ها به فرد بازخورد داده می شود. این بازخورد به شکل ویدئو، صوت یا نور ارائه می شود. با این نوع بیوفیدبک، افراد می آموزند که چطور عضلات را در حالت نرمال نگه دارند.
- تغییرات نرخ قلب (HRV BFB): در این مدل بیوفیدبک، تغییرات نرخ ضربان قلب ثبت می شود. الکترودها بر روی قفسه سینه، لاله گوش یا انگشتان یا مچ دست قرار می گیرند. این مدل بیوفیدبک سبب ایجاد هماهنگی بین سیستم قلبی و عروقی و سایر سیستم های فیزیولوژیک بدن خواهد شد. از آن به جهت بهبود برخی اختلالات مثل درد عضلانی مزمن، بی خوابی، فشار خون بالا و … استفاده می شود.
- بیوفیدبک تنفس (Respiration BFB): الگو و نرخ تنفسی در این نوع بیوفیدبک ثبت می شوند و همچنین الکترود ها هم در جایی مثل دور شکم یا سینه قرار می گیرند. در بیوفیدبک تنفس افراد یاد می گیرند که چگونه تنفس ریتمیک و عمیق تری را انجام دهند. همچنین این مدل بیوفیدبک کمک می کند که کمی اختلالات فیزیولوژیکی و روانی خود را بهتر کنند.
- بیوفیدبک دما (Temperature BFB): در این مدل بیوفیدبک، تلاش می شود تا به حالت فیزیولوژیکی دمای بدن دست پیدا کنیم. الکترودها روی انگشتان دست یا پا قرار گرفته و افراد به مرور زمان می آموزند که چطور دمای بدن خود و برخی اختلالات فیزیکی خود را تا حدودی کنترل کنند. این نوع بیوفیدبک ممکن است به عنوان درمان اضطراب، درد مزمن، هایپرهیدروزیس و استرس استفاده شود.
- بیوفیدبک سرعت هدایت پوست (SC) یا بیوفیدبک فعالیت الکتریکی پوست (EDA) یا تعریق پوست: در این روش، الکترودها به انگشتان دست یا پا متصل شده و میزان هدایت پوست (SC) یا فعالیت الکتریکی پوست (EDA) را ثبت می کنند. پس از اندازه گیری آن دیدگاهی در خصوص وضعیت سیستم اعصاب خودمختار فرد به ما داده می شود. این موضوع برای درمان اختلالات اضطراب، درد های مزمن، هایپرهیدروزیس و استرس مورد استفاده قرار می گیرد.
کاربردهای بیوفیدبک
بیوفیدبک در درمان مجموعه ای گسترده از مشکلات عصبی و عضلانی مؤثر است. این روش می تواند در درمان اختلالات مختلف مانند مشکلات ماهیچه لگن (مانند بی اختیاری ادرار فوری و فشاری، بی اختیاری مدفوع و یبوست و غیره)، ضعف عضلات ناشی از سکته، انواع کمردرد، سردرد، اختلالات اضطراب، بازسازی عضلات پس از آسیب، دندان قروچه، دردهای تنشی، مشکلات معده و روده (مانند سندرم روده تحریک پذیر، حالت تهوع و استفراغ)، فلج بلز و غیره مؤثر باشد.
از جمله موارد خاص که بیوفیدبک در درمان آن ها به کار می رود، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بی اختیاری ادراری: بیوفیدبک می تواند به افراد کمک کند تا کنترل بیشتری بر روی عضلات مرتبط با ادرار داشته باشند.
- کاهش ترمور در بیماری های مغز و اعصاب: افراد مبتلا به بیماری هایی مانند ام اس (MS) و پارکینسون می توانند با استفاده از بیوفیدبک کنترل بیشتری بر روی لرزش و ترمور خود پیدا کنند.
- بازآموزی عضلات بعد از عمل جراحی انتقال تاندون: در مواردی که عضلات به دلیل فلج یا آسیب نیاز به بازآموزی دارند، بیوفیدبک می تواند به عضلات یادگیری حرکات جدید را تسهیل کند.
- ریلکسیشن عضلاتی: بیوفیدبک می تواند به افراد کمک کند تا عضلاتی که دچار اسپاسم شده اند را آرام کنند.
- انقباض عضلات مهار شده: بعد از مدتی انقباض عضلات مهار شده می تواند رخ دهد، بیوفیدبک به افراد کمک می کند تا عضلات را آزاد کنند.
- تقویت عضلات ضعیف: بازیابی عضلات ضعیف با استفاده از بیوفیدبک امکان پذیر است.
- درمان دردهای مزمن: بیوفیدبک می تواند در کاهش دردهای مزمن کمک کند.
- گیرافتادگی و بی ثباتی شانه: به عنوان یک شرایط معمول موجب بروز دردهای شانه می شود.
- اختلال مفصل گیج گاهی: بیوفیدبک می تواند در کاهش علائم این اختلال مفصلی کمک کند.
- بازآموزی الگوی صحیح حرکت در ورزشکاران بعد از آسیب: بیوفیدبک به ورزشکاران کمک می کند تا الگوهای صحیح حرکتی را بازآموزی کنند.
- کمک به بازگشت حرکت در بیماران قطع نخاع، سکته مغزی، ضربه مغزی: در مواردی که افراد به دلیل آسیب به نخاع، سکته مغزی و غیره علائم حرکتی از دست داده اند، بیوفیدبک می تواند به بازگشت حرکت کمک کند.
بنابراین، بیوفیدبک یک ابزار گسترده است که می تواند در مدیریت و درمان مشکلات عصبی و عضلانی مختلف موثر باشد. اما قبل از شروع این روش، مشورت با یک متخصص حرفه ای توصیه می شود تا بتوانید از بهترین راهکارها برای وضعیت خود استفاده کنید.
بیوفیدبک تراپی چگونه کار می کند؟
در این جلسات، الکترودها به ناحیه های مختلفی از بدن و با توجه به پارامترهای فیزیولوژیکی که قرار است ثبت شوند متصل می شوند. این الکترودها اطلاعات مربوط به فعالیت های غیرارادی بدن را ذخیره کرده و پس از آن سیگنال های ذخیره شده توسط الکترودها به یک دستگاه ارسال می شوند. پس از اینکه این سیگنال ها ارسال شدند نوبت به نمایش این فیدبک به صورت صوتی، تصویری یا ویدیویی می رسند که می توانند شامل نرخ ضربان قلب و … باشند.
عملکرد های غیر ارادی بدن زمانی تغییر می کند که افراد دارای اختلالات و بیماری های خاصی باشند و یا در مدت زمان زیادی تحت شرایط گوناگونی قرار گیرند. این تغییرات می توانند شامل تنفس سریع تر یا کند تر، تغییر در الگوهای مغزی و موارد دیگر باشند.
توسط تکنیک بیوفیدبک، افراد قادرند در حین وقوع تغییرات فیزیولوژیکی به وسیله فیدبک های فوری، این تغییرات را مشاهده نمایند و سعی کنند سیگنال ها را به حالت عادی برگردانند. این حلقه فیدبک به افراد در تمرکز بر تنظیم و کنترل پارامترهای فیزیولوژیکی کمک می کند. مثلا افراد می توانند تلاش کنند عضلات خاصی مثل عضلات پیشانی خود را آرام کرده و در پی آن درد را کمتر کنند.
برای جذاب تر شدن فرآیند یادگیری تنظیم و کنترل پارامتر های فیزیولوژی، این جلسات به شکل یک بازی اجرا می شوند. جلسات درمانی عموما زمانی بین ۳۰ تا ۶۰ دقیقه دارند که پس از حدود ۱۰ جلسه افراد قادر خواهند بود تا تغییرات موثر را تجربه کنند. البته لازم به ذکر است که گاهی ممکن است این جلسات تا ۲۰ جلسه هم افزایش پیدا کند. علت این موضوع می تواند برخی اختلالات مانند فشار خون بالا باشد.
با موفقیت آمیز بودن یک دوره آموزشی، افراد قادر خواهند بود که پارامتر های فیزیولوژی خود را حتی در زمانی که به این دستگاه متصل نیستند کنترل کنند و بر آن نظارت داشته باشند.
بیوفیدبک تراپی چه زمانی انجام می شود؟
بیوفیدبک تراپی یک روش گسترده و موثر در مدیریت و بهبود وضعیت های مختلف فیزیولوژیکی است. این تکنیک نه تنها در درمان دردهای مختلف از جمله سردردهای تنشی و میگرن، بلکه در کاهش اختلالات گوارشی مانند سندروم روده تحریک پذیر (راه های درمان روده تحریک پذیر)، کنترل فشار خون و حتی در کمک به بیماران برای مدیریت واکنش های جسمی در مواجهه با استرس و اضطراب نیز موثر است.
از طریق فراهم کردن بازخورد صوتی، تصویری یا ویدئویی در جلسات مرتبط، افراد می توانند نحوه فعالیت های غیرارادی بدن خود را مشاهده کنند و سپس با تلاش در جهت بازگرداندن این فعالیت ها به حالت نرمال، به بهبود و کنترل بر خودشان می پردازند. این روند یادگیری به آنها امکان می دهد در طولانی مدت به عنوان ابزاری موثر برای مدیریت استرس، کاهش علائم آن و حتی کنترل پارامترهای فیزیولوژیکی مد نظر خود، در هنگامی که به دستگاه بیوفیدبک وصل نیستند اقدام کنند.
خطرات و عوارض بیوفیدبک
استفاده از بیوفیدبک در کل به عنوان یک روش ایمن محسوب می شود، اما حائز اهمیت است که بدانیم این روش برای همه افراد به شکل یکسان مفید نخواهد بود و بعضی افراد ممکن است از راهکارهای دیگر بهترین بهره وری را ببرند. اگر تصمیم به استفاده از بیوفیدبک گرفته اید و اگر می خواهید ببینید آیا این روش برای شما مناسب است یا خیر، حتما با تمامی روش های درمانی حرفه ای آشنا شوید و همچنین اطلاعاتی دقیق در مورد هزینه ها و تمرینات مربوط به این روش را جمع آوری کنید. پیش از اتخاذ تصمیم در مورد استفاده از بیوفیدبک، مشاوره با یک روان پزشک یا درمانگر ضروری است تا بتوانید تصمیمی اطلاع رسانی و مبتنی بر آگاهی بگیرید و مزایا و خطرات ارتباطی با این روش را به دقت در نظر بگیرید.
جلسه درمانی Biofeedback به چه صورت است؟
در جلسات درمان بیوفیدبک، ابتدا حسگرهای الکتریکی متناسب با نوع واکنش مورد نظر روی مناطق خاصی از بدن شما نصب می شوند. سپس فرآیند اندازه گیری شروع می شود و این حسگرها به یک دستگاه اندازه گیری وصل می شوند تا اطلاعاتی در خصوص عکس العمل جسمانی شما جمع آوری شود.
در طول جلسه، درمانگر شما را با تمرینات ذهنی مختلف هدایت کرده که این موضوع ممکن است شامل تجسم، مدیتیشن، تنفس یا تکنیک های آرامش بخش شوند. این فعالیت ها سبب دریافت اطلاعات از دستگاه بیوفیدبک می شود که به شما کمک می کنند وضعیت جسمی خود را درک کرده و به تلاش برای بهبود آن ادامه دهید. این روند به شما این امکان را می دهد که با آگاهی از واکنش های جسمانی خود، بهبودی در زمینه های مختلف مانند کاهش استرس یا افزایش آرامش را تجربه کنید.
جلسه درمانی Biofeedback چقدر به طول می انجامد؟
همانطور که گفتیم این مدت زمان می تواند بین ۳۰ تا ۶۰ دقیقه متغییر باشد. همچنین تعداد جلسات نیز می تواند با توجه به شرایط هر شخص بین ۴ تا ۶ جلسه، ۸ تا ۱۰ جلسه و گاهی نیز تا ۲۰ جلسه ادامه داشته باشد.
هزینه های مربوط به بیوفیدبک چقدر است؟
این هزینه ها که توسط سازمان نظام پزشکی تعیین می شود به عوامل مختلفی مانند سطح آموزش و تجربه و تخصص شخص درمانگر بستگی دارد.
بیوفیدبک تا چه حد تثیرگذار است؟
بیوفیدبک به عنوان یک روش آموزشی مورد توجه قرار گرفته است که به افراد در توسعه مهارت های جدید و بهبود عملکرد شان کمک می کند. اما تا چه حد این تکنیک تأثیرگذار است؟ برای داشتن تأثیرگذاری حداکثری از درمان با بیوفیدبک، مشارکت فعال بیماران در فرآیند بسیار اساسی است و انجام تمرینات مشخصی بین جلسات ضروری به نظر می رسد.
دستگاه های Biofeedback
دستگاه های بیوفیدبک اکثرا زیر نظر تنظیمات سازمان غذا و داروی ایالات متحده قرار دارند و توسط متخصصان و درمانگران به کار می روند. علاوه بر این، برخی از دستگاه های بیوفیدبک برای استفاده شخصی و خانگی نیز در دسترس هستند و این دستگاه ها معمولاً دارای سنسورهایی هستند که اطلاعات فیزیولوژیکی را جمع آوری کرده و به رایانه هم متصل می شوند. همچنین، اطلاعات از طریق گوشی توسط برخی دستگاه های پوشیدنی هم ارائه می شود.
توصیه می کنیم که یک ارزیابی دستگاه های موجود در بازار انجام داده و مشخصات هر دستگاه را بررسی فرمایید. لازم است توجه داشته باشید که این دستگاه ها را از مراکز تخصصی، معتبر و با کیفیت تهیه کنید چرا که برخی از این دستگاه ها ممکن است ادعاهای غیرمنطقی داشته باشند که توصیه متخصصان را ندارند. اطلاعات این دستگاه ها عمدتا در دسترس بوده و در وب سایت ها و دفاتر فروش قابل مطالعه است.
