بررسی شده توسط: دکتر نسیم غفوریان
گیاه پنج انگشت چیست؟
گیاه پنج انگشت یا وایتکس نام بزرگترین جنس Verbenaceae در خانواده است که ۲۵۰ گونه در سرتاسر دنیا دارد. این گیاه میوه ای میدهد که آن را خشک میکنند و مواد سودمند آن را به اشکال کپسول، شربت یا قرص به فروش میرسانند که در ایران میتوان آن را با نام قرص ویتاگنوس تهیه و مصرف کرد.
فواید و خواص
از میوه پنج انگشت بیشتر برای مواردی که در ادامه میگوییم، استفاده میشود.
۱. استفاده از پنج انگشت در کاهش علائم سندرم پیش از قاعدگی یا پی ام اس (PMS)
پژوهشها نشان میدهند پنج انگشت با کاهش آزاد سازی پرولاکتین میتواند به متعادل کردن استروژن و پروژسترون کمک کند. این میتواند به کاهش شدت علائم پیش از پریود مانند درد سینه، سردرد و نوسان خلق کمک کند. در یک پژوهش، زنانی که سه دوره پیاپی در دوران پی ام اس پنج انگشت خورده بودند رویه هم رفته ۹۳% کاهش علائمی همچون افسردگی و اضطراب را گزارش کردند ولی این پژوهش گروه کنترل نداشت که بدانیم این تاثیر دارونما بوده یا واقعا تاثیر گیاه پنج انگشت. همچنین به نظر میرسد پنج انگشت به کاهش درد ماهانه پستان (cyclic mastalgia) کمک میکند.
درد ماهانه یا چرخه ای پستان به درد سینه گفته میشود که هنگام پریود تجربه میشود. پژوهشها نشان میدهند پنج انگشت در بهبودی این درد میتواند به کارامدی درمانهای متداول دیگر باشد در حالی که عوارض کمتری دارد. با این حال باید بدانید دو پژوهش بازبینی به تازگی گزارش کرده اند که هرچند پنج انگشت در کاهش علائم پیش از قاعدگی سودمند است ولی در بیان فواید آن تندروی شده است. از این رو پژوهشهای دقیقتری باید انجام شود پیش از این که نتیجه قطعی و جدی در این زمینه گرفته شود.
۲. مصرف پنج انگشت برای درمان ناباروری در مردان و زنان
به تازگی شواهد نویدبخشی به دست آمده که نشان میدهد این گیاه دارویی ممکن است به بهبود باروری به ویژه در زنانی که دچار نقص فاز لوتئال یا کوتاهی نیمه دوم چرخه ماهانه هستند کمک کند. این اختلال با افزایش غیرطبیعی پرولاکتین پیوند داشته و باردار شدن برای زنان را دشوار میکند. در یک پژوهش، ۴۰ زن گرفتار بالا بودن پرولاکتین ۴۰ میلی گرم پنج انگشت و یا داروی شیمیایی دریافت میکردند. گروهی که مکمل پنج انگشت خورده بودند به اندازه داروی شیمیایی در پایین آوردن پرولاکتین موفق بودند. در یک پژوهش دیگر ۵۲ زن دچار نقص فاز لوتئال، ۲۰ میلی گرم عصاره پنج انگشت را مصرف کردند کهب ه کاهش پرولاکتین و طولانی شدن فاز قاعدگی انجامید در حالی که گروه دارونما چنین تاثیری ندیدند.
برای اطلاعات بیشتر علائم اولیه ناباروری در مردان و زنان را بخوانید.
یک پژوهش بازبینی سیستماتیک در سال ۲۰۱۷ چنین نتیجه گرفت که پنج انگشت میتواند در درمان ناباروری مردان و زنان سودمند باشد. پژوهش دیگری دریافت خوردن مکمل دربردارنده عصاره پنج انگشت، ماکا و فولات تخمک گذاری را بهبود داده است ولی روشن نیست آیا این کارایی از پنج انگشت بوده یا ترکیبهای دیگر این مکمل.
در پژوهش دیگری که ۹۳ زنی که ۶ تا ۳۶ ماه برای بارداری تلاش کرده بودند و نتیجه نگرفته بودند شرکت کردند و مکمل دارای پنج انگشت و یا دارونما دریافت کردند. پس از سه ماه زنانی که مکمل پنج انگشت خورده بودند بهبود تعادل هورمونی و ۲۶% افراد بارداری را تجربه کردند ولی در گروهی که دارونما خورده بودند ۱۰% بارداری دیده شد. باز هم باید یاداور شویم که مکمل پنج انگشت دارای ترکیبات دیگری نیز بود که باعث میشود نتوان مطمئن بود این کارایی از پنج انگشت بوده یا ترکیبات دیگر.
۳. مصرف پنج انگشت در کاهش علائم یائسگی
پنج انگشت به کاهش علائم یائسگی مانند گرگرفتگی، تعریق شبانه، مشکلات خواب، افسردگی و اضطراب ممکن است کمک کند ولی شواهد علمی کمی این ادعا را پشتیبانی میکنند. در یک پژوهش زنانی که ترکیبی از پنج انگشت و سیاه دانه را خورده بودند پس از هشت هفته علائم یائسگی شان کمتر از کسانی شد که دارونما خورده بودند. هرچند در پژوهش بالینی دیگری که در آن داوطلبان مکمل پنج انگشت و سنت جونز ورت خورده بودند تاثیری بهتر از دارونما دیده نشد.
در یک پژوهش دیگر، روعن پنج انگشت به ۲۳ زن که در یائسگی بودند داده شد. این زنان بهبود علائم از جمله خواب و خلق را گزارش کردند و حتی برخی دوباره به پریود برگشتند.
در یک پژوهش بلندمدت که ۵۲ زن پیش و پس از یائسگی شرکت کردند و کرم پنج انگشت را استفاده کردند، ۳۳% افراد بهبود چشمگیری تجربه کردند و ۳۶% هم بهبود متوسط در علائم از جمله گرگرفتگی و تعریق شبانه را گزارش کردند.
هرچند باید بدانید همه پژوهشهایی که در این زمینه انجام شده است چنین فوایدی از پنج انگشت ندیدند. یک پژوهش بزرگ که دو سر کور (نه شرکت کنندگان هدف از پژوهش و اینکه چه چیزی مصرف میکنند را میدانستند نه اجرا کنندگان) انجام شد و افراد به صورت تصادفی انتخاب شده و گروه کنترل (که نمیدانستند دارو میخورند یا دارونما) هم داشت (داشتن گروه کنترل در استاندارد بودن پژوهش بسیار مهم است)، به گروهی از زنان داوطلب هر روز دارونما و به گروهی دیگر قرص دارای پنج انگشت می دادند. پس از ۱۶ هفته، گروهی که پنج انگشت مصرف کرده بود در مقایسه با گروه کنترل تاثیر بیشتری در بهبود علائم یائسگی ندیدند.
بیشتر بخوانید: درمان تنبلی تخمدان
از سوی دیگر بسیاری از پژوهشها مکملهای ترکیبی که افزون بر پنج انگشت گیاه دیگری هم دارد به داوطلبان میدهند که این باعث میشود جداسازی تاثیر پنج انگشت از دیگر ترکیبات دشوار باشد.
۴. سندرم تخمدان پلی کیستیک (تنبلی تخمدان)
پژوهشها نشان میدهند پنج انگشت ممکن است به بهبود علائم تنبلی تخمدان کمک کند.
۵. مصرف پنج انگشت در درمان هایپرپرولاکتینمی (Hyperprolactinaemia) یا پرولاکتین بالا
در هایپرپرولاکتینمی مقدار هورمون پرولاکتین خون بسیار بالاست. پنج انگشت ممکن است بتواند به پیشگیری از آزاد شدن پرولاکتین زیاد کمک کند و در درمان موارد خفیف هایپرپرولاکتینمی یا هایپرپرولاکتینمی وابسته به دارو سودمند باشد. هرچند پژوهشهای کمی پنج انگشت را برای این تاثیر بررسی کرده اند.
۶. کاهش اختلالات قاعدگی
۷. استفاده از پنج انگشت برای از بین بردن میکروبها و قارچها
پژوهشهای آزمایشگاهی نشان میدهند ممکن است روغن فرار (روغن عصاره ای) به دست آمده از پنج انگشت بتواند باکتریها و قارچهای زیان آور مانند استافیلوکوک و سالمونلا را نابود کند. یادتان باشد روغنهای عصاره ای را نباید بخورید. همچنین باید بدانید مکمل پنج انگشت به کاهش احتمال عفونت کمکی نمیکنند.
۸. استفاده از پنج انگشت در کاهش التهاب
برخی پژوهشهای حیوانی و آزمایشگاهی نشان میدهند ممکن است ترکیباتی در پنج انگشت باشد که خاصیت ضد التهابی دارند. هرچند تاثیر آنها قوی تر از آسپیرین نیست.
۹. استفاده از پنج انگشت برای ترمیم استخوان
در یک پژوهش زنانی که دچار شکستگی استخوان شده بودند ترکیبی از پنج انگشت و منیزیم مصرف کردند که نشانگرهای ترمیم استخوان در آنها کمی بیشتر از گروه دارونما بود، همچنین برخی بر این باورند که پنج انگشت در برابر گزش حشرات و برخی انواع سرطان از ما محافظت میکند ولی اینها هیچکدام پشتوانه علمی ندارند.
در کل باید بدانید پژوهشهایی که کارایی پنج انگشت در موارد بالا را تایید کنند کم هستند و هنوز پژوهشهای خیلی بیشتر و درازمدت تری باید انجام شود تا بتوان درباره فواید آن نتیجه گیری قطعی داشت.
شایعات و باروهای نادرست درباره کاربردهای درمانی پنج انگشت
گیاه پنج انگشت از گذشته های دور به فراوانی برای کاربردهای گوناگون استفاده شده است ولی برخی از کاربردهای آن را مطالعه و بررسی های علمی که بر روی افراد انجام شده است تایید نمیکنند. برخی از این موارد عبارتند از:
- فواید پنج انگشت در شیردهی: شواهدی که نشان دهد پنج انگشت در شیردهی سودمند است ضعیف و متناقض است.
- کاهش درد: اگر چه پژوهشی که بر روی موشها انجام شده پیوندی میان بی حس شدن گیرنده های درد و مکمل پنج انگشت گزارش کرده است ولی هنوز هیچ پژوهش انسانی در این زمینه چنین یافته ای را تایید نمیکند.
- درمان اندومتریوز: پنج انگشت ممکن است هورمونهای بدن را متعادل کند که این میتواند علائم اندومتریوز را کاهش دهد ولی هیچ پژوهشی بهبودی اندومتریوز با مصرف پنج انگشت را نشان نمیدهد.
- درمان طاسی: برخی ادعا میکنند پنج انگشت با متعادل کردن هورمونها در مردان جلوی طاسی را میگیرد و رشد مو را افزایش میدهد ولی پژوهشی وجود ندارد که این ادعا را تاییدک ند.
- درمان جوش و آکنه: سه پژوهش بیان داشته اند که پنج انگشت ممکن است زودتر از درمانهای مرسوم جوش و آکنه را درمان کند ولی این پژوهشها قدیمی بوده اند و پژوهشهای تازه تر این تاثیر را تایید نکرده اند.
آیا پنج انگشت عوارض جانبی دارد؟
عوارض جانبی جدی از مصرف پنج انگشت گزارش نشده است. تاکنون پژوهشگران ۳۰ تا ۴۰ میلی گرم عصاره میوه خشک پنج انگشت، ۳ تا ۶ گرم گیاه خشک یا ۱ گرم میوه خشک آن در روز را ایمن میدانند. عوارض جانبی این گیاه خفیف است:
- تهوع
- بهم ریختن معده
- تحریکات پوستی خفیف
- افزایش جوش و آکنه
- سردرد
- خونریزی شدید پریود
- افزایش وزن
- سرگیجه
چه کسانی نباید گیاه دارویی پنج انگشت را مصرف کنند؟
فواید پنج انگشت بر تغییرات هورمونی که ایجاد میکند استوار است، از این رو در وضعیتهایی که تغییرات هورمونی میتواند زیان آور باشد نباید پنج انگشت مصرف شود. برای نمونه در بارداری و شیردهی و برخی گونه های سرطان پستان تغییرات هورمونی که پنج انگشت در پی دارد میتواند زیان آور و حتی خطرناک باشد.
رویه هم رفته کسانی که ویژگیهای زیر را دارند نباید مکمل یا گیاه پنج انگشت را مصرف کنند:
- کودکان
- زنان باردار و شیرده (چرا که هنوز تاثیر پنج انگشت بر جنین و کودک شیرخوار روشن نیست)
- سرطان پستان
- کسانی که درمان جایگزینی هورمونی یا قرصهای ضد بارداری دریافت میکنند
- بیماران آندومتریوز
- کسانی که فیبروم رحم دارند
- کسانی که اسکیزوفرنی (شیزوفرنی) یا دیگر اختلالات روانپریشی دارند چرا که این گیاه دارویی با داروهایی که بر میزان دوپامین در مغز تاثیر میگذارند تداخل دارد
- کسانی که زمینه یا سابقه سرطان تخمدان یا رحم دارند
- کسانی که داروهای آگونیست دوپامین میخورند (مانند داروهای بیماری پارکینسون)
- تداخل با متوکلوپرامید
- تداخل با داروهای استروژنی
یادتان باشد همیشه پیش از مصرف هر گیاه دارویی یا مکمل گیاهی درباره وضعیت پزشکی خود و داروهایی که میخورید با پزشک گفتگو کنید. بسیاری از این گیاهان موادی با غلظت بالا دارند که میتوانند تغییراتی در بدن ایجاد کنند که برای سلامت برخی افراد خوب نیست.
در پژوهشها، دوزهای گوناگون پنج انگشت (۴ تا ۴۰ میلی گرم) برای بررسی تاثیر دارو مصرف شده است ولی داده های کافی برای اینکه بدانیم چه دوزی از پنج انگشت بهینه است در دست نیست. دوز مناسب بستگی به سن، وضعیت پزشکی و فرمول مکمل دارد.
