بررسی شده توسط: دکتر نسیم غفوریان متخصص طب اورژانس
از روش های متداول برای درمان سرطان دهانه رحم پرتو درمانی می باشد که در این روش از اشعه های پر انرژی برای نابود کردن سلول های سرطانی استفاده می شود. از پرتو درمانی یا به صورت تنها و یا همراه با دیگر روش های درمان سرطان دهانه رحم استفاده می شود.
پرتو درمانی چیست؟
در پرتو درمانی یا رادیوتراپی (Radiation therapy) از امواج با انرژی بالا استفاده میشود تا سلولهای سرطانی کشته شوند. این امواج به صورت متمرکز بر روی توده سرطانی تابانده میشوند.
اگر قصد بارداری داشته باشم چه درمانی باید برای سرطان دهانه رحم انجام بدهم؟
زنانی که میخواهند توانایی باروری خود را نگه دارند، نخست نمونه برداری مخروطی باید انجام بدهند:
- اگر لبه های نمونه مخروط برداشته شده هیچ سلول سرطانی نداشته باشد (حاشیه منفی باشد)، بدون درمان بیشتر بیمار باید تحت نظر بماند تا اگر سرطان عود کرد فورا پزشک متوجه شود.
- اگر لبه های نمونه مخروطی برداشته شده سلول سرطانی داشته باشد (حاشیه مثبت باشد)، به این معنی است که برخی سلول های سرطانی در بدن مانده اند. از این رو مخروط برداری باید دوباره انجام شود یا تراکلکتومی رادیکال (برداشتن دهانه رحم) انجام شود.
- اگر سرطان به رگ های خونی یا لنفاوی رسیده باشد، یک گزینه درمانی نمونه برداری مخروطی (به شرط حاشیه منفی بودن) همراه با برداشتن گره های لنفاوی لگن است. گزینه دیگر تراکلکتومی رادیکال همراه با برداشتن گره های لنفاوی لگن است.
برای اطلاعات بیشتر: آزمایش های مورد نیاز در دوران بارداری
یادتان باشد در نیاوردن رحم در سرطان دهانه رحم، خطر عود سرطان را به دنبال دارد.
اگر قصد بارداری نداشته باشم لازم است شیمی درمانی و پرتو درمانی انجام بدهم؟
روش درمان سرطان دهانه رحم بستگی به مرحله آن و قصد بارداری بیمار دارد. اگر نمیخواهید باردار شوید چند راهکار درمانی دارید:
- اگر سرطان به رگ های خونی یا لنفاوی نرسیده است و لبه های نمونه برداشته شده هیچ سلول سرطانی نشان نمیدهد تنها هیسترکتومی ساده بس است. در هیسترکتومی ساده تنها رحم و دهانه رحم و دو سانتیمتر از بالای واژن برداشته میشود و واژن و تخمدانها سر جای خود می مانند. اگر هیچ یک از گره های لنفاوی دربردارنده سلول سرطانی نباشند ولی تومور بزرگ باشد یا اگر تومور به بافت همبند پیرامون که اندامهایی مانند رحم، مثانه و واژن را پشتیبانی میکنند رسیده باشد و یا اگر به رگهای خونی یا لنفاوی رسیده باشد باز هم ممکن است پرتو درمانی پیشنهاد شود. در غیر این حالات، برای سرطان های مرحله یک معمولا نیازی به شیمی درمانی، پرتو درمانی یا درمانهای دیگر به جز جراحی رحم نیست.
- اگر لبه های نمونه برداشته شده سلول های سرطانی نشان دهد، تکرار بیوپسی مخروطی و یا هیسترکتومی رادیکال همراه با برداشتن گره های لنفاوی لگن پیشنهاد میشود. اگر سرطان به بافتهای نزدیک رحم یا هر یک از گره های لنفاوی رسیده باشد یا اگر لبه های نمونه بافت برداشته شده سلول سرطانی داشته باشد، معمولا ترکیبی از شیمی درمانی و پرتو درمانی نیاز است.
اگر سرطان به رگ های خونی یا گره های لنفاوی رسیده باشد نیاز به هیسترکتومی رادیکال همراه با برداشتن گره های لنفاوی لگن هست. گاهی جراحی انجام نمیشود و پرتو درمانی بیرونی ناحیه لگن پس از پرتو درمانی از درون، انجام میشود.
عوارض جانبی پرتو درمانی
عوارض جانبی کوتاه مدت پرتو درمانی که در درمان سرطان دهان رحم استفاده میشود چنین است:
- خستگی
- بهم ریختن معده
- اسهال یا شل شدن مدفوع (اگر پرتو درمانی در ناحیه شکم یا لگن انجام شود)
- تهوع و استفراغ
- تغییرات پوست (قرمزی و پوسته پوسته شدن)
- سیستیت یا التهاب مثانه که باعث درد، احساس اضطرار در هنگام دفع ادرار و گاهی خون در ادرار میشود
- درد واژن و ترشحات و حساسیت آن
- تغییرات قاعدگی به دلیل تاثیر پرتو درمانی بر تخمدانها و حتی یائسگی زود هنگام
- پایین آمدن شمار گلبول های قرمز، سفید و پلاکت های خون
اگر شیمی درمانی و پرتو درمانی با هم داده شوند خستگی و تهوع و پایین آمدن شمار سلول های خون بدتر میشود. علائم پس از پایان یافتن درمان با گذر زمان بهبود می یابد.
پرتو درمانی در درمان سرطان دهانه رحم
بسته به مرحله سرطان دهانه رحم، پرتو درمانی ممکن است به یکی از گونه های زیر به کار گرفته شود:
- به عنوان بخشی از درمان اصلی: برای برخی مراحل سرطان دهانه رحم پرتو درمانی به تنهایی یا پس از جراحی ترجیح داده میشود. برای مراحل دیگر ممکن است شیمی درمانی و پرتو درمانی همراه با هم (شیمی پرتو درمانی) داده شوند.
- برای درمان عود سرطان دهانه رحم یا متاستاز آن
انواع پرتو درمانی
انواع پرتو درمانی که برای درمان سرطان دهانه رحم بیشتر مواقع به کار میرود:
- پرتو درمانی بیرونی
- براکی تراپی یا پرتو درمانی از درون
- پرتو درمانی بیرونی
۱. پرتو درمانی بیرونی
پرتو درمانی خارجی یا بیرونی (External beam radiation therapy) که به اختصار به آن EBRT گفته میشود، پرتوهای پرانرژی ایکس را از دستگاهی که بیرون از بدن بیمار قرار دارد به نقاط از پیش تعیین شده ای در بدن بیار میتاباند. این کار شبیه اسکن های رادیولوژی است اما دوز تشعشع در آن بالاست. بیشتر مردم این روش پرتو درمانی را بیشتر میشناسند.
هنگامی که پرتو درمانی بیرونی برای درمان سرطان دهانه رحم انجام شود، معمولا همراه با شیمی درمانی خواهد بود که به آن شیمی پرتو درمانی گفته میشود. دوز کمی داروی شیمی درمانی به نام سیس پلاتین استفاده میشود. دیگر داروهای شیمی درمانی نیز میتوان استفاده کرد.
۲. پرتو درمانی از درون یا براکی تراپی
در براکی تراپی (Brachytherapy) یا پرتو درمانی از درون ( internal radiation therapy)، منبع تابش پرتوهای پرانرژی در درون یا نزدیکی سرطان جایگذاری میشود. این نوع تشعشع تنها در مسافت کوتاهی میتواند کارامد باشد. نوع براکی تراپی به کار رفته برای درمان سرطان دهانه رحم به براکی تراپی درون حفره ای شناخته میشود. در این روش منبع تشعشع در یک دستگاهی در درون واژن (و گاهی در دهانه رحم) جایگذاری میشود. براکی تراپی بیشتر وقتها در کنار پرتو درمانی معمولی به عنوان بخشی از درمان اصلی سرطان دهانه رحم انجام میشود. در موارد نادر ممکن است در نمونه های بسیار ویژه ای از سرطانهای دهانه رحم اولیه، پرتو درمانی درونی به تنهایی به کار گرفته شود.
دو نوع پرتو درمانی درونی وجود دارد:
- براکی تراپی دوز پایین: این درمان چند روز بیشتر طول نمیکشد. دراین مدت بیمار بر روی تختی در یک اتاق خصوصی در بیمارستان مجهز به دستگاههای نگهداری مواد رادیواکتیو، بستری میشود. در هنگام پرتو درمانی، کارکنان بیمارستان از بیمار مراقبت میکنند اما احتیاطهایی را هم برای پرهیز از قرار گیری در معرض تشعشع باید رعایت کنند.
- براکی تراپی دوز بالا: این درمان سرپایی است و چند جلسه درمان (معمولا با دستکم یک هفته فاصله) نیاز دارد. برای هر جلسه درمان با دوز بالا، مواد رادیواکتیو به مدت چند دقیقه به بیمار داده میشود و سپس برداشته میشود. مزیت براکی تراپی با دوز بالا در این است که شما نیازی نیست در بیمارستان بمانید و خیلی سریع انجام میشود.
برای درمان سرطان دهانه رحم در زنانی که هیسترکتومی (جراحی برداشتن رحم) انجام داده اند، مواد رادیواکتیو در درون یک لوله در واژن جایگذاری میشود. برای درمان زنانی که هنوز رحم دارند، مواد رادیواکتیو را میتوان در یک لوله فلزی کچک به نام تاندم (tandem) که وارد رحم میشود گذاشته و همراه با آن نگهدارنده های فلزی گرد کوچکی در نزدیکی دهانه رحم جایگذاری کرد.
روش دیگر که تاندم و حلقه نامیده میشود این است که یک گیره نگهدارنده گرد (مانند دیسک) نزدیک به رحم جایگذاری میشود. این که کدام روش برگزیده شود به نوع براکی تراپی بستگی دارد.
عوارض کوتاه مدت پرتو درمانی از درون
از آنجایی که در پرتو درمانی درونی، امواج تنها مسافت کوتاهی طی میکنند تاثیر اصلی آنها بر دهانه رحم و دیواره واژن است. از این رو شایعترین عارضه جانبی آن، تحریک واژن می باشد. واژن ممکن است قرمز یا زخم شود و ترشحاتی داشته باشد. همچنین ممکن است ناحیه تناسلی نیز اذیت شود.
بسیاری از عوارض جانبی پرتو درمانی معمولی در پرتو درمانی درونی نیز ممکن است تجربه شود مانند:
- خستگی
- اسهال
- تهوع
- تحریک مثانه
- پایین آمدن شمار سلولهای خونی
بیشتر وقتها پرتو درمانی از درون درست پس از پرتو درمانی بیرونی داده میشود. از این رو سخت تر میتوان گفت این عوارض را کدام یک از این دو درمان ایجاد کرده اند.
عوارض بلند مدت پرتو درمانی از درون
گاهی عوارض پرتو درمانی ماهها تا سالها پس از درمان باقی می ماند. عوارض جانبی بلند مدتی که در پرتو درمانی از درون ممکن است تجربه شوند این چنین هستند:
| موارد | توضیحات |
| تنگی واژن | در هر دو گونه پرتو درمانی ممکن است بافت جوشگاه در درون واژن ایجاد شود و باعث شود بخشی از واژن تنگ شود و قابلیت کشسانی خود را از دست بدهد یا کوتاهتر شود. این میتواند درد در رابطه جنسی را به دنبال داشته باشد. برای پیشگیری از این مشکل بیمار میتواند چندین مرتبه در هفته دیواره های واژن را با استفاده از وسیله و یا رابطه جسی تمرین کششی بدهد. |
| خشکی واژن | خشکی واژن و درد در رابطه جنسی یکی از عوارض بلند مدت هر دو گونه رادیوتراپی است. استروژن هایی که موضعی استفاده میشوند میتوانند به کاهش این عارضه کمک کنند به ویژه اگر تابش باعث آسیب دیدگی تخمدانها نیز شده باشد و یائسگی زود هنگام رخ داده باشد. این هورمونها معمولا به صورت موضعی در واژن استفاده میشوند و از دیواره ها جذب میشوند و نیازی به مصرف خوراکی ندارند. |
| تنگی راست روده و مقعد | پرتو درمانی لگن و راست روده میتواند التهاب مزمن در این بخش از بدن ایجاد کرده و خونریزی و گاهی تنگی گذرگاه راست روده را به دنبال داشته باشد. این وضعیت میتواند دردناک باشد. همچنین ممکن است بین راست روده و واژن گذرگاهی غیر طبیعی پدید بیاید. این وضعیت باعث میشود مدفوع از واژن بیرون بیاید. این مشکل معمولا در سه سال نخست پس از پرتو درمانی روی میدهد. درمانهای دیگر مانند جراحی اصلاحی ممکن است برای برطرف کردن این عارضه نیاز باشد. |
| مشکلات ادراری | پرتو درمانی در ناحیه لگن میتواند التهاب مزمن مثانه را به دنبال داشته باشد. پیامد آن وجود خون در ادرار، باز شدن گذرگاه غیرعادی بین مثانه و واژن (فیستول) و پیامدهای آن است. این عوارض جانبی را ممکن است سالها پس از پرتو درمانی لگن تجربه کنید. |
| ضعیف شدن استخوانها | پرتو درمانی لگن میتواند استخوانها را پوک کرده و باعث شود به سادگی بشکنند یا مویه کنند. شکستگی ران شایعترین شکستگی در بیماران پرتو درمانی ناحیه لگن است. شکستگی استخوان میتواند دو تا چهار سال پس از پرتو درمانی تجربه شود. آزمایش های تراکم استخوان برای ارزیابی استخوانها پیشنهاد میشود. |
| ورم پاها | اگر گره های لنفاوی لگن با پرتو درمانی درمان شده باشند، ممکن است منجر به مشکل تراوش مایعات در پا شود. این باعث میشود پا به شدت ورم کند. به این وضعیت ادم لنفاوی یا لنف ادما میگویند. |
چگونه میتوان از عوارض پرتو درمانی پیشگیری کرد؟
یادتان باشد سرطان هر چه کمتر گسترش یافته باشد و هر چه تازه تر باشد، درمان آن ساده تر، کوتاهتر و با دوز پایین تر است و حتی ممکن است نیازی به پرتو درمانی یا شیمی درمانی نباشد. بنابراین هر نشانه مشکوکی که میبینید هر چه زودتر به پزشک مراجعه کنید تا علت آن روشن شود. همچنین غربالگری سرطان دهانه رحم که با پاپ اسمیر انجام میشود، به شما کمک میکند سرطان را پیش از این که رخ دهد پیدا کرده و درمان کنید و نیازی به این درمانهای سنگین نداشته باشید.
جدا از این، برای پیشگیری از عوارض پرتو درمانی یا کاهش آن با پزشک گفتگو کنید. با ارزیابی مرتب کارکرد اندامها و انجام آزمایشها، میتوانید جلوی عوارض جدی را بگیرید. همچنین پزشک بر اساس وضعیت شما میتواند برخی مکملها و داروها را برایتان بنویسد که به کاهش علائم کمک میکند.
یادتان باشد هرگز بدون مشورت با پزشک هیچ مکمل، گیاه دارویی یا داروی دیگری را استفاده نکنید. بسیاری از گیاهان دارویی و مکمل ها در کار درمان سرطان اختلال ایجاد میکنند یا ممکن است علائم بلند مدت را محتمل تر کنند. با مطالعه مطالب مربوط به “تداخلات دارویی” و “توصیه های مهم در مصرف داروهای گیاهی و سنتی” میتوانید اطلاعات خود در این زمینه را بالا ببرید.
همچنین باید بدانید سیگار کشیدن باعث افزایش عوارض جانبی پرتو درمانی شده و کارایی درمان را کاهش میدهید. اگر دخانیات استفاده میکنید باید آن را کنار بگذارید.
