علت و علائم کم خونی

کم خونی چیست؟

کم خونی یا آنمی به این معنی است که شمار یا کیفیت گلبول های قرمز خون پایین است، از این رو گنجایش اکسیژن رسانی خون نیز کاهش یافته است. نشانه شایع کم خونی خستگی است. این نشانه کم خونی در هر دو جنس زن و مرد یکسان است اما برخی علائم دیگر کم خونی ممکن است در زنان شدیدتر یا متفاوت باشد.

انواع کم خونی

پیش از این که به بررسی نشانه های کم خونی بپردازیم باید بدانید همه انواع کم خونی یکی نیست از این رو گاهی علائم آن نیز در انواع گوناگون کم خونی متفاوت دیده میشود. انواع کم خونی چنین است:

• آنمی آپلاستیک
• آنمی برخاسته از کمبود آهن
• آنمی سلول های داسی شکل
• تالاسمی
• آنمی برخاسته از کمبود ویتامین

علائم و نشانه های کم خونی

نشانه هایی که کم خونی ایجاد میکند بستگی به چرایی آن دارد و این که این وضعیت چقدر شدت دارد. اگر آنمی خفیف باشد علائمی ایجاد نمیکند و ممکن است به صورت اتفاقی از آن آگاه شوید. با بدتر شدن کم خونی معمولا نشانه هایی پدیدار میشوند.

اگر بیماری دیگری باعث کم خونی شده باشد، ممکن است علائم آن باعث شود علائم آنمی شناسایی نشوند. از این رو آزمایش هایی که برای وضعیت های دیگر نسخه میشوند گاهی کم خونی را آشکار میکنند.

نشانه های عمومی که میتواند ایجاد کند عبارتند از:

• خستگی
• ضعف
• تنفس تند
• رنگ پریدگی پوست (در کسانی که پوست سفید دارند بیشتر از کسانی که پوست تیره دارند مشخص میشود)
• بهم ریختگی ضربان قلب
• سرگیجه
• درد سینه
• سردی انگشتان دست و پا
• سردرد

برای اطلاعات بیشتر: دلایل ضعف و بی حالی چیست؟

در موارد پیشرفته آنمی، نشانه های دیگری مانند زیر نیز ممکن است پدیدار شوند:

• افزایش تشنگی
• تحریک پذیری
• کبودی آسان بدن
• درد یا زخم شدن زبان
• گرفتگی ماهیچه های پایین پا هنگام ورزش
• کاهش توان در ورزش

کم خونی شدید میتواند نشانه های زیر را به وجود بیاورد:

• نفس نفس زدن
• غش کردن یا نزدیک به این حالت
• نفس های کم عمق
• آریتمی (نامنظم شدن ضربان قلب)
• اکسیژن نرسیدن به مغز و آسیب مغزی

 ۱. علائم و نشانه های کمبود آهن

کم خونی کمبود آهن (Iron deficiency anemia) شایعترین نوع آنمی است و در آن بدن آهن مورد نیاز برای ساختن گلبولهای قرمز را ندارد. علت آن میتواند از دست دادن خون، نخوردن آهن کافی یا وضعیتهایی باشد که نمیگذارد آهن غذا به درستی جذب شود.

برخی از علائمی که تنها در کم خونی کمبود آهن دیده میشوند شامل اینها هستند:

• سردی کف دست و پا
• شکنندگی ناخن ها
• میل به خوردن مواد غیر خوراکی مانند یخ، خاک، سفال، کاغذ یا تراشه های رنگ

همچنین بخوانید: علائم کمبود آهن بدون کم خونی

 ۲. علائم کم خونی کمبود ویتامین (پرنیشیوز)

آنمی برخاسته از کمبود ویتامین زمانی اتفاق می افتد که بدن نمیتواند گلبول قرمز سالم بسازد چرا که برخی ویتامین ها را کم دارد. یک نوع کم خونی نادر برخاسته از کمبود آهن، کم خونی پرنیشیوز نام دارد که ناشی از ناتوانی بدن در جذب ویتامین ب ۱۲ است و علت آن معمولا اختلالات خود ایمنی است که در آن دستگاه ایمنی به سلولهای خودی میتازد. از جمله این سلول ها، سلولهایی هستند که دیواره داخلی معده و روده را میپوشانند و به دلیل تاخت و تاز دستگاه ایمنی، آسیب می بینند و دیگر نمیتوانند پروتئینی که برای جذب ویتامین ب ۱۲ نیاز است را بسازند.

علائم و نشانه هایی که تنها در گونه پرنیشیوز دیده میشوند عبارتند از:

• احساس مورمور شدن، گزگز یا سوزن سوزن شدن
• ضعف عضله
• ناتوانی در هماهنگی اختیاری بدن و کنترل حرکت ماهیچه ها که بر حرکت چشم، سخن گفتن و بلعیدن تاثیر میگذارد.
• مشکلات دستگاه گوارش مانند نفخ، تهوع و از دست دادن اشتها
• بزرگ شدن کبد

و در موارد شدید:

• گیجی
• ابتلا به افسردگی
• مشکلات حافظه

 ۳. علائم کم خونی همولیتیک (مانند کم خونی سلول های داسی شکل)

همولیتیک وضعیتی است که در آن گلبول های قرمز تندتر از سرعت ساخت گلبول های تازه، متلاشی میشوند و از این رو شمار آنها رو به کاهش میرود. این گونه کمیاب آنمی میتواند از وضعیت های خونی ارثی (مانند آنمی سلول های داسی شکل) یا واکنش و یورش دستگاه ایمنی به سلول های خودی به وجود بیاید. علائم گونه کم خونی همولیتیک عبارتند از:

• درد بالای شکم
• تیرگی یا مایل به قرمز شدن رنگ ادرار
• لرز

 ۴. علائم کم خونی آپلاستیک

آپلاستیک (آپلازی) هنگامی رخ میدهد که اندام هایی که خون می سازند مانند مغز استخوان، به اندازه کافی گلبول قرمز نمیسازند. علائم و نشانه هایی که تنها در گونه آپلاستیک دیده میشوند و میتوانند از خفیف تا شدید متغیر باشند، این گونه هستند:

• عفونت های مکرر
• آسان کبود شدن بدن
• تب
• اینجاد لکه های قرمز ریز گرد بر روی پوست ناشی از خونریزی رگ های خونی کوچک
• خون دماغ شدن
• خون در مدفوع
• خونریزی های سنگین در پریود
• تهوع
• ضایعات و تحریکات پوستی
• کلیه ها، قلب، ریه ها، دستگاه گوارش، بازوها و یا دستانی که به گونه ای ناهنجار تشکیل شده اند (ویژه آنمی Fanconi)

علائم کم خونی در زنان

علائم آنمی در هر دو جنسیت زن و مرد همانند است چرا که در اصل این علائم با کاهش اکسیژن رسانی خون به بافتها و اندامها، پدید می آید. هرچند شدت علائم میان زنان و مردان تفاوت ندارد. در یک پژوهش در سال ۲۰۲۲، چنین بیان شد که زنان ممکن است خستگی و علائم دیگر کم خونی را شدیدتر از مردان تجربه کنند.

تاثیر بر زنان

بر مبنای گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، کم خونی یک نگرانی جدی برای سلامتی است و در برخی زنان به صورت ویژه اثر بدی میگذارد:

شیوع کم خونی در زنان

سازمان جهانی بهداشت براورد میکند به طور میانگین بیش از یک سوم (۳۷ درصد) زنان باردار و ۳۰% از زنان بین ۱۵ تا ۴۹ ساله دچار کم خونی هستند.

عوارض

میتواند عوارض زیر را بر جای بگذارد:

• کاهش تاب و توان: مشخصه اصلی کم خونی خستگی و احساس کم توانی است که میتواند توانایی کارهای روزانه مانند ورزش، کارهای خانه یا کارهای شغلی را کاهش دهد.
• کم کاری دستگاه ایمنی: کم خونی میتواند دستگاه ایمنی را ضعیف کند و احتمال ابتلا به عفونت و بیماری ها را بیشتر نماید.
• پیچیدگی ها و عوارض بارداری: اگر کم خونی در بارداری شدید باشد میتواند ریسک زایمان زودهنگام یا زایمان کودکی با وزن کم را افزایش دهد. از سویی بر خود مادر نیز تاثیر گذاشته و احتمال عفونت و از دست دادن خون در حین زایمان را بیشتر میکند.
• علائم و نشانه های قاعدگی: کسانی که کم خونی دارند علائم قاعدگی شدیدتری را ممکن است تجربه کنند از جمله خونریزی بیشتر.
• فشار آمدن به قلب: کم خونی مزمن باعث میشود قلب تندتر بتپد تا کمبود اکسیژن را جبران نماید در نتیجه بر دستگاه گردش خون فشار وارد میشود. کم خونی میتواند در بیماری های قلبی یا نارسایی قلبی نیز نقش داشته باشد.
• افسردگی: در برخی گونه های آنمی مانند آنمی پرنیشیوز عصب آسیب می بیند و این پدیده میتواند به افسردگی بینجامد. زنانی که کم خونی برخاسته از کمبود آهن در بارداری دارند در خطر بیشتر افسردگی پس از زایمان یا افسردگی ظرف یک سال پس از زایمان قرار دارند.
• سندرم پای بیقرار: سندرم پای بیقرار که بیماری ویلیس اکبوم (Willis-Ekbom) نیز خوانده میشود، یکی از عوارض ویژه کم خونی از نوع کمبود آهن است. در این وضعیت دستگاه عصبی احساس اضطرار در حرکت دادن پا ایجاد میکند. سندرم پای بیقرار معمولا شبها خود را نشان میدهد.
• اختلال در رشد: پژوهش های بسیاری نشان میدهند که آهن برای رشد و کارکرد مغز نیاز است. اگر کم خونی کمبود آهن در نوزادان و کودکان شدید باشد میتواند به تاخیر در رشد ذهنی، شناختی و حرکتی بینجامد.

دلایل کم خونی

پیشتر دلایل آنمی را در بحث انواع آن اشاره کردیم. به طور خلاصه علت این بیماری معمولا یکی از موارد زیر می باشد:

عوامل زمینه ساز

جدا از عواملی که مستقیما باعث آنمی میشوند، برخی عوامل هستند که احتمال آن را افزایش میدهند:

• برنامه غذایی کم مغذی که در آن ویتامین و مواد معدنی کافی وجود ندارد
• مشکلات روده کوچک (مانند بیماری سلیاک و بیماری کرون)
• خونریزی سنگین در پریود
• بارداری
• بیماری های مزمن
• سابقه خانوادگی
• مصرف زیاد الکل یا قرار گیری در معرض مواد شیمیایی
• برخی بیماری های خود ایمنی
• سن بالای ۶۵ سال

تشخیص قطعی کم خونی

تشخیص قطعی کم خونی با آزمایش خون انجام میشود. در آزمایش خون شمار همه سلول های خونی از جمله گلبول قرمز و مواردی همچون هموگلوبین، هماتوکریت (Hematocrit)، میانگین حجم جسمی (Mean corpuscular volume)، آهن، فریتین و بسته به علائم فولات و ویتامین ب ۱۲ و شمار رتیکولوسیت اندازه گیری میشود.

برای اطلاعات بیشتر: تفسیر آزمایش کم خونی

آهن خون باید چند باشد؟

در آزمایش خون، مقدار آهن خون که با نشانه Fe نوشته میشود، باید بین ۶۰ تا ۱۷۰ میکروگرم بر دسی لیتر (mcg/dL) یا ۱۰.۷۴ تا ۳۰.۴۳ میکرومول بر لیتر (micromol/L) باشد.

برای بررسی کم خونی علاوه بر آهن، جگنجایش کلی اتصال به آهن (Total iron binding capacity (TIBC)) نیز سنجیده میشود که مقدار نرمال آن عددی بین ۲۴۰ تا ۴۵۰ mcg/dL یا ۴۲.۹۶ تا ۸۰.۵۵ micromol/L باشد.

همچنین میزان فریتین خون نیز باید سنجیده شود. مقدار نرمال آن بالاتر از ۲۵ تا ۲۰۰ ng/mL در زنان و ۳۰ تا ۳۳۶ ng/mL در مردان است.

یادتان باشد بسته به آزمایشگاه مقادیر بالا میتواند اندکی متفاوت باشد.

غذاهای مضر برای کم خونی

برای کسی که آنمی ندارد هیچ ممنوعیت غذایی وجود ندارد. ولی برای کسانی که دچار آنمی برخاسته از کمبود آهن شده  اند توصیه میشود مصرف این مواد غذایی را به ویژه پس از خوردن غذا یا مکمل آهن دار، محدود نمایند چرا که جذب آهن را مختل میکنند:

• کاکائو، نوشابه، قهوه و چای و آب انار به دلیل مقدار تانن بالا
• بیشتر شراب های قرمز
• غذاهای سرشار از کلسیم مانند لبنیات، ماهی سالمون و سبزیجات برگی سبز
• محصولات ماکارونی و پاستا و نان به دلیل فیتات زیاد
• حبوبات به دلیل فیتات زیاد
• آجیل و مغزهای درختی به دلیل فیتات زیاد
• سویا (پروتئینهای جذب آهن را کاهش میدهند)
• محصولات سبوس دار
• تخم مرغ (پروتئین تخم مرغ جذب آهن را کاهش میدهد)

آیا بهتر است این مواد غذایی را نخورم ؟

برای کسانی که رژیم غذایی متعادل و سالم دارند یعنی میوه ها و سبزیجات فراوان، لبنیات، غلات کامل و حبوبات و مغزهای درختی مصرف میکنند تانن و فیتات و غیره مشکلی ایجاد نمیکند.

از سویی دیگر این کاهش جذب آهن و روی، تنها هنگامی رخ میدهد که این ماده غذایی را هنگامی که غذای آهن دار خورده اید مصرف کنید. یعنی مصرف مواد غذایی نامبرده جلوی جذب مواد معدنی را در تمام طول روز نمیگیرد و تاثیری بر وعده های بعدی شما ندارد. برای نمونه یک میان وعده از آجیل و مغزهای درختی که بین دو وعده اصلی میخورید، ممکن است مقدار جذب آهن، روی و کلسیم همان آجیلی که خورده اید را کم کند اما کاری به غذایی که چند ساعت بعد میخورید ندارد.

باز هم باید تاکید کنیم برای کسانی که رژیم غذایی متعادل و سالم دارند هیچ کدام از مواد غذایی مشکلی به وجود نمی آورند اما کسانی که سوء تغذیه یا کمبود ویتامین و مواد معدنی دارند و منبع غذای اصلی شان غلات یا حبوبات است، با گذر زمان کمبود آهن و روی خود را نشان میدهد.

برای جلوگیری از این مشکل، به جای حذف این غذاها میتوانید محتوایا اسید فیتیک آنها را با اقداماتی مانند خیساندن حبوبات و غلات در آب به مدت یک شب یا چند ساعت، جوانه زدن یا تخمیر کردن کاهش دهید. ترکیب این روشها تاثیر چشمگیری بر کاهش فیتات دارد. برای نمونه بو دادن مغزهای درختی و پختن حبوبات به مدت یک ساعت، اسید فیتیک آن را تا ۸۰ درصد کاهش میدهد (جوشاندن عدس ۷۶% و جوشاندن نخود ۸۲% کاهش اسید فیتیک را به دنبال دارد).