از آن جایی که کودکان بسیار فعال هستند، اگر گاهی تکالیف خود را فراموش می کنند، در طول کلاس رویا های خود را در سر می پرورانند یا در هنگام شام بی قرار هستند، کاملا طبیعی است، چرا که وقتی واقعا زمان آرام شدن فرا می رسد، می‌توان آنها را متوقف کرد، دو دقیقه با توپ می دود، اما بعد از پنج دقیقه با آرامش کتاب می خواند. اما برخی از کودکان نمی توانند آرام بنشینند، آنها دائما از چیزی ناراحت می شوند، به اطراف می چرخند، وسایل را می گیرند و حتی پس از تلاش های طولانی مدت برای آرام کردن آنها به روش های مختلف بد رفتار می کنند. این وضعیت می تواند نشان دهنده وجود بیش فعالی باشد. در این مقاله با دکتر آسپرین همراه باشید تا بیش فعالی را به طور کامل بررسی کنیم.
بیش فعالی چیست؟
اختلال کم توجهی و بیش فعالی یا Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD)، یک اختلال عصبی خاص بوده که باعث مختل شدن عملکرد سیستم عصبی مرکزی شده و اختلالات رشد روانی-عاطفی را ایجاد می کند.
بیش فعالی در اثر تولید ناکافی نوراپی نفرین و دوپامین در مغز رخ می دهد که منجر به اختلال در انتقال عصبی اطلاعات در نواحی مسئول توجه، تمرکز و تصمیم گیری می شود. ADHD معمولا در سنین کم تر از ۷ سالگی بروز پیدا می کند و می تواند تا بزرگسالی نیز همراه فرد باقی بماند. در اکثر موارد کودکان به این بیماری مبتلا می شوند اما ممکن است فرد در بزرگسالی نیز به اختلال کم توجهی مبتلا شود. طبق مطالعات انجام شده، این اختلال در پسران ۳ برابر بیش تر از دختران مشاهده شده است.
اختلال نقص توجه و بیش فعالی چقدر شایع است؟
طی تحقیقات انجام شده از هر ۱۰۰ کودک در حدود ۳ تا ۵ نفر به ADHD مبتلا هستند که این بیماری در بیش از دو نفر تا دوره نوجوانی باقی می ماند و در بزرگسالی به دو نفر از هر سه نفر می رسد.
انواع بیش فعالی و اختلال نقص توجه
طبق تحقیقات پزشکان، بیش فعالی یا اختلال نقص توجه براساس ۳ نوع اختلال رفتاری طبقه بندی می شود:
- اختلال نقص توجه (Predominantly inattentive)
یکی از انواع بیش فعالی، اختلال بی توجهی بوده که در آن فرد مبتلا در تمرکز، اتمام کارها و وظایف و پیروی از دستورالعمل ها دچار مشکل می شود. طبق مطالعات انجام شده این نوع بیش فعالی بیش تر در کودکان و به خصوص دختران رخ می دهد.
- بیش فعالی – تکانشی (Predominantly hyperactive-impulsive)
در این نوع بیش فعالی فرد در درجه اول از خود رفتار های تکانشی مثل تکان دادن دست یا پا، بی قراری، قطع مکرر صحبت های دیگران و ناتوانی در انتظار و دریافت نوبت و … را از خود نشان می دهد. این افراد علاوه بر این رفتار‌‌ها در تمرکز نیز دچار مشکل می شوند.
- بیش فعالی ترکیبی (Combined hyperactive-impulsive and inattentive)
یکی از شایع ترین نوع این بیماری، بیش فعالی ترکیبی است که در این نوع بیش فعالی فرد به طور همزمان علائم کم توجهی و بیش فعالی – تکانشی مثل حواس پرتی، عدم تمرکز، فعالیت فیزیکی بیش از حد، رفتار های تکانشی و برخورداری از انرژی های مهار نشدنی و مخرب را از خود نشان می دهد.
علائم بیش فعالی در بزرگسالان و کودکان
علائم ADHD در کودکان و نوجوانان
علائم ADHD در کودکان و نوجوانان به شرح ذیل است:
۱. علائم اختلال بی توجهی:
- عدم تمرکز در طولانی مدت و پرت شدن حواس
- بی دقت بودن و انجام اشتباه کارها
- عدم توانایی در به اتمام رساندن کار های خسته کننده و وقت گیر
- فراموش کاری زیاد
- گم کردن اشیا
- عدم توجه به حرف یا انجام ندادن باید و نبایدها
- ایجاد مشکل در سازماندهی کارها
- تغییر مداوم فعالیت یا کارها
۲. علائم بیش‌فعالی تکانشی:
- عدم تحمل نشستن در محیطی ساکت
- عدم تمرکز در کارها
- بی قراری های مداوم
- صحبت کردن بیش از اندازه
- حرکات بدنی بیش از حد نرمال
- انجام کارها و اعمال بدون فکر
- قطع صحبت دیگران
- ناتوانی برای انتظار و یا رسیدن نوبت به آنها
- نداشتن یا کم داشتن احساس خطر
از دیگر علائمی که می توان علاوه بر موارد بالا در کودکان و نوجوانان مشاهده کرد شامل موارد زیر می شوند:
- مشکلات خواب
- افسردگی
- اختلال اضطراب
- اختلال ساز مخالف زدن (ODD)
- اختلال طیف اوتیسم (ASD)
- اختلال در رفتار مثل رفتار های ضد اجتماعی نظیر دعوا، سرقت، خرابکاری و صدمه زدن به افراد یا حیوانات
- صرع
- سندرم Tourette
- ایجاد مشکلاتی در یادگیری مثل: نارسا خوانی
علائم ADHD در بزرگسالان
علائم ADHD در بزرگسالان عبارتند از:
- عدم دقت و توجه به جزئیات کارها
- نیمه کاره گذاشتن کار های قبلی و شروع کار جدید
- عدم توانایی در برنامه ریزی و سازماندهی امور
- گم کردن اشیا و فراموشی
- داشتن بی قراری
- عدم توانایی در حفظ سکوت
- قطع صحبت دیگران و دادن جواب های بی ربط به سوال ها
- نوسانات خلقی و واکنش های احساسی سریع
- عدم توانایی در کنترل استرس و اضطراب خود
- داشتن قدرت ریسک بالا در انجام کارها بدون توجه به امنیت خود یا دیگران
ممکن است علائمی را در کنار موارد بالا در بزرگسالان مبتلا به بیش فعلی مشاهده کنیم:
- اختلالات شخصیتی
- اختلال دو قطبی
- اختلال وسواس فکری
علت به وجود آمدن بیش فعالی چیست؟
محققان هنوز نتوانسته اند علت دقیق ADHD را شناسایی کنند، اما اعتقاد بر این است که ویژگی های ژنتیکی و آسیب های مغزی دریافتی در رحم یا در دوران نوزادی بی تاثیر نیست. تعدادی از عوامل شناسایی شده و موثر در ایجاد ADHD عبارتند از:
- سیگار کشیدن و نوشیدن الکل توسط مادر در دوران بارداری و شیردهی
- اعتیاد والدین به مواد مخدر
- ایجاد اختلالات مغزی و سیستم عصبی مرکزی در نتیجه بروز بیماری‌ها در طول رشد جنین و سالهای اول زندگی کودک
- نارس بودن و وزن کم نوزاد هنگام تولد
- زایمان دیر یا خیلی زود
- وضعیت روانی ناسالم در خانواده (رسوایی ها، دعواها، مصرف زیاد مشروبات الکلی، اتهام به کودک و …)
- وارد کردن استرس روانی-عاطفی بیش از حد به کودکان مثل: مطالعه زیاد و کلاس های اضافی، دادن مسئولیت خارج از توان به کودک و …
تشخیص و تست اختلال نقص توجه
برای تشخیص بیش فعالی هیچ آزمایش واحدی وجود ندارد و می تواند برای هر فردی با گروه سنی و نوع عارضه مختلف، متفاوت باشد. پس از مراجعه به پزشک، پزشک اطلاعاتی را با توجه به علائم و معاینات فیزیکی جمع آوری می کند و بسته به تشخیص، فرد را به روانپزشک یا متخصص مغز و اعصاب ارجاع می دهد.
درمان بیش فعالی در کودکان و بزرگسالان چیست؟
هنوز درمان قطعی برای این بیماری شناخته نشده است اما می توان تا حدودی ADHD را با درمان های رفتاری، دارویی یا هر دو کنترل کرد:
- رفتار درمانی: روان درمانی یا گفتار درمانی می‌تواند در زندگی بیمار تاثیر بسیاری داشته باشد. با کمک این نوع درمان به مدیریت و نظارت بر رفتار کمک می شود.
- دارو درمانی: دارو هایی که برای درمان بیش فعالی استفاده می شوند به گونه ای طراحی شدند که با تاثر بر مواد شیمیایی مغز، فرد را قادر می کنند تکانه ها و اعمال خود را بهتر کنترل کند.
- درمان های طبیعی: با تغییراتی در سبک زندگی می توان به کنترل ADHD کمک کرد، مثل: داشتن یک رژیم غذایی مغذی و متعادل، داشتن حداقل یک ساعت در روز ورزش یا فعالیت بدنی، خواب کافی، محدود کردن زمان استفاده روزانه از تلفن، کامپیوتر و تلویزیون، انجام یوگا و مدیتیشن و ….
انواع دارو های بیش فعالی
دو نوع دارو برای درمان ADHD مورد استفاده قرار می گیرند که شامل موارد زیر هستند:
- دارو های محرک: رایج ترین دارو های بیش فعالی، محرک های سیستم عصبی مرکزی (CNS) هستند که با افزایش مقدار مواد شیمیایی مغز (دوپامین و نوراپی نفرین) در درمان تاثیر می گذارند. دارو هایی مثل: متیل فنیدات (ریتالین) و محرک های مبتنی بر آمفتامین (آدرال) در این دسته قرار دارند.
- دارو های غیرمحرک: در صورتی که دارو های محرک اثر نکنند و یا عوارض جانبی برای فرد داشته باشند، پزشک از دارو های غیر محرک استفاده می کند که برخی از این داروها سطح نوراپی نفرین را افزایش داده و به درمان کمک می کند. دارو هایی مثل اتوموکستین (Strattera) و برخی دارو های ضد افسردگی مانند بوپروپیون (ولبوترین) در دسته دارو های غیر محرک قرار می گیرند.
مدت زمان درمان بیش فعالی
مدت زمان درمان و بهبود به شدت علائم و بیمار بستگی دارد اما درمان بیش فعالی در اکثر موارد تا سن بلوغ ادامه پیدا می کند و می توان گفت که این بیماری در ۵۰ درصد افراد بعد از سن بلوغ نیز ادامه خواهد داشت.
روش های پیشگیری از بیش فعالی در کودکان
برای جلوگیری از ابتلای کودک به ADHD می‌توان از موارد زیر نیز کمک گرفت:
- با دقت برای بارداری برنامه ریزی کنید، تمام معاینات را به موقع انجام دهید و توصیه های پزشکان را درنظر بگیرید.
- در طول بارداری و شیردهی از مصرف الکل و دخانیات پرهیز کنید.
- خواب کافی (۹ تا ۱۰ ساعت) برای کودک در نظر بگیرید.
- صبحانه غنی از پروتئین را دست کم نگیرید. مثل: کره بادام زمینی، ماست، شیر، پنیر و تخم‌مرغ
- از مصرف صبحانه شیرین پرهیز کنید. قند و برای برخی از کودکان، گلوتن موجود در غلات باعث افزایش جنب و جوش در کودک و عدم تمرکز برای یادگیری می شود.
- مصرف امگا ۳ را برای عملکرد درست مغز و رشد عصبی جدی بگیرید. غذا هایی مانند ماهی سالمون، تخم کتان و گردو سرشار از امگا ۳ هستند.
- ورزش و تحرک کافی در طول روز برای فرزند خود در نظر بگیرید.
- برای انجام تکالیف، مکانی آرام و به دور از حواس پرتی برای کودک در نظر بگیرید.
- هنگام حرف زدن کودک به طور کامل به حرف‌های او گوش دهید.
درباره بیماری دیگری از کودکان بخوانید اوتیسم چیست؟
- از آن جایی که کودکان انرژی طبیعی زیادی دارند، برای آنها (به خصوص پسران) یک ورزش فعال مثل فوتبال، سافتبال، پیاده روی، بوکس، تنیس و شنا در نظر بگیرید.
- با استفاده از هر هنری مثل موزیک، رفتن به تئاتر، نقاشی و انجام ژیمناستیک فرصتی برای بروز خلاقیت کودک فراهم کنید.
- قوانین و مقرراتی متناسب با سن او تعیین کنید، قوانینی که برای او قابل درک باشد. اگر آن قانون را نقض کرد به آرامی و بدون فریاد زدن یک تنبیه ساده برای او درنظر بگیرید.
- فرزند خود را از هرگونه تنش، نگرانی، استرس و ناراحتی در خانه دور نگه دارید.
- زندگی سرشار از شادی و نشاط برای خانواده تدارک ببینید.
- کودک خود را در سن کم به مهد کودک نفرستید.
- تغذیه کودک خود را به خوبی زیر نظر داشته باشید، برخی کودکان با مصرف بعضی از مواد نگه دارنده و رنگ های خوراکی مصنوعی بیش فعال می‌شوند.
- ار مصرف نوشیدنی های انرژی زا برای کودکان پرهیز کنید.
- در صورت مشاهده هر گونه رفتار بد توسط فرزند، عامل استرس زا را پیدا و برطرف کنید: ممکن است او مورد آزار و اذیت دیگران قرار دارد، در محیط مدرسه دچار مشکل شده باشد، استرس های شغلی و زندگی پدر و مادر روی او تاثیر گذاشته باشد و …
- زمان استفاده از وسایل الکترونیکی را محدود کنید.
- ویژگی های منحصر به فرد شخصیت فرزند خود را درک کنید.
- شرایطی را فراهم کنید که فرزندتان زمان زیادی را بیرون از خانه و در طبیعت سپری کند.
- اگر در اثر اتفاقات و تغییرات در خانواده مثل بیماری یا مرگ، کودک به طور ناگهانی دچار تغییر خلق و خو یا اضطراب شد، برای او فضای امنی را ایجاد کرده و به حرف‌های او گوش دهید.
- مطالعه به خصوص قبل از خواب اثر آرام بخشی برای کودک دارد. او را به مطالعه کردن تشویق کنید.
- به کودک ابراز علاقه کنید و به او نشان دهید او را به خاطر خودش دوست دارید نه به خاطر موفقیت ها و دستاورد هایش.
برای درمان بیش فعالی به چه پزشکی باید مراجعه شود؟
برای تشخیص و درمان بیش فعالی باید به متخصص مغز و اعصاب مراجعه شود. متخصص مغز و اعصاب با انجام آزمایشات و معاینات مخصوص، علائم اختلال نقص توجه را بررسی کرده و درمان های لازم را تجویز می کند. شما می توانید با مراجعه به سایت دکتر آسپرین به راحتی با یک متخصص مغز و اعصاب وقت ملاقاتی را تنظیم کنید.
چگونه می توان با بیش فعالی مبارزه کرد؟
ورزش کردن و زمانی زیادی را در فضای باز و طبیعت گذراندن یکی از مثبت ترین و کارآمدترین راه‌ها برای کاهش بیش فعالی است. ورزش می‌تواند با کاهش استرس و تقویت خلق و خوی، ذهن را آرام کرده و انرژی های اضافی و پرخاشگری را دفع کند و باعث ثبات احساس شود.
سوالات متداول
۱. اختلال بیش فعالی (ADHD) چه علائمی دارد؟
اختلال ADHD با سه علائم عمده که شامل انجام فعالیت های حرکتی زیاد نسبت به سن، وجود حالت تکانه ای و حالت کم توجهی یا حواس پرتی، خود را نشان می دهد.
۲. بیش فعالی تا چه سنی ادامه دارد؟
بیش فعالی یک اختلال دائمی بوده که در اکثر افراد تا آخر عمر ادامه دارد اما در گذر زمان ممکن است شکل دیگری به خود گیرد و یا کنترل شود.
۳. آیا تنبیه بدنی برای مقابله با لجبازی کودک مبتلا به ADHD مناسب است؟
یکی از رفتار های ناسازگاری در کودکان مبتلا، لجبازی است که اغلب از سن یک سالگی شروع شده و تا حدود ۳ یا ۴ سالگی به اوج خود می رسد. تنبیه بدنی بدترین و مخرب ترین عکس العملی است که والدین نشان می دهند. تنبیه بدنی علاوه بر تشدید لجبازی، نتایجی مخرب بر روح و روان کودک باقی می گذارد.
۴. آیا تغذیه ی دوران بارداری می تواند باعث بیش فعالی کودک شود؟
تا به حال هیچ یک از تحقیقات تاییدی بر تاثیر تغذیه دوران بارداری بر فرزند نداشته اما طبق گفته پزشکان مصرف الکل و دخانیات در دروان بارداری و شیردهی تاثیر بسیاری خواهد داشت.
۵. آیا بچه های کوچک تر از سه سال هم می توانند دچار بیش فعالی شوند؟
علائم این اختلال از دوران شیرخواری و حتی شاید از دوران جنینی شروع شود اما تا قبل از ۵ تا ۷ سالگی نمی توان تشخیص قطعی برای این بیماری داد.
۶. اگر بچه های بیش فعال در کودکی درمان نشوند، چه مشکلاتی در بزرگسالی ایجاد می شود؟
در برخی افراد تاخیر تکاملی مغز خود به خود کنترل می شود و مغز در یک سنینی جبران می کند. اما اگر مغز این عمل را خود به خود و بدون درمان انجام ندهد و این بیش فعالی به بیش فعالی نوجوانی و بعد از آن به بیش فعالی بزرگسالی برسد، ممکن است عوارض خیلی بیش تر شود و فرد در بزرگسالی رفتار های خطرناکی مثل رانندگی پرخطر و آسیب به دیگران را نشان دهد، نتواند چندین پروژه با یکدیگر را مدیریت کند و یا دچار مشکلات شغلی، زناشویی و … نیز شود.
۷. آیا دارو های بیش فعالی عوارض جانبی دارند؟
دارو های مورد استفاده برای درمان بیش فعالی نیز ممکن است همانند سایر داروها برای فرد عوارضی را در پی داشته باشد. اما مهم ترین نکته‌ای که باید توجه شود، این است که بدون تجویز پزشک از مصرف هر نوع دارویی برای درمان بیماری پرهیز کرده و بدون مشورت با پزشک نیز از تغییر دوز دارو و یا قطع ناگهانی آن خودداری کنید.
۸. آیا بیش فعالی بیماری است؟
بله بیماری است که به آن اختلال بیش فعالی و نقص توجه گفته می شود. شاید هنوز برای این بیماری مثل سرما خوردگی علت مشخصی شناخته نشده باشد اما بیش فعالی هم یک اختلال است و هم بیماری.
۹. بیش فعالی چگونه بر یادگیری تاثیر می گذارد؟
ADHD می‌تواند علاوه بر تاثیر بر توانایی دانش آموز برای تمرکز، توجه، گوش دادن یا تلاش برای انجام تکالیف مدرسه، باعث بی قراری و زیاد صحبت کردن او و در نتیجه بهم خوردن نظم کلاس نیز شود و در یادگیری او نیز اختلال ایجاد کند.
