وقفه تنفسی در خواب یا اپنه خواب (Sleep apnea) اختلالی است که باعث میشود در حین خواب به صورت لحظه ای تنفستان قطع شود. مغز در تلاش برای محافظت از شما، شما را بیدار میکند تا نفس بکشید اما معمولا این وقفه به قدری کوتاه است که آن را به خاطر نمی آورید. این وقفه های تنفسی و از خواب بیدار شدن مکرر باعث میشود خواب کامل و مفید نداشته باشید.
به مرور زمان وقفه تنفسی در خواب عوارض جدی میتواند به وجود بیاورد به همین علت شناسایی و درمان آن برای سلامتی مهم است.
انواع وقفه اپنه خواب
وقفه تنفسی یا اپنه خواب اختلال جدی است که باعث قطع تنفس مکرر میشود. اگر در خواب خروپف میکنید یا خرناس بلند میکشید یا در طول روز خواب آلودگی دارید ممکن است دچار وقفه تنفسی باشید. انواع اصلی وقفه تنفسی در خواب به صورت زیر است:
- وقفه تنفسی انسدادی (OSA): وقفه تنفسی انسدادی شایعترین نوع اپنه خواب است و زمانی اتفاق می افتد که عضلات گلو شل شده و مجرای هوا را می بندند.
- وقفه تنفسی دستگاه عصبی مرکزی (CSA): زمانی این وضعیت پیش می آید که مغز سیگنالهای درستی به ماهیچه هایی که تنفس را کنترل میکنند، نمیفرستد.
- وقفه تنفسی دستگاه عصبی اورژانسی: این وضعیت که به آن اپنه کمپلکس نیز میگویند زمانی اتفاق می افتد که فرد مبتلا به وقفه تنفسی انسدادی (که در مطالعه خواب تشخیص داده شده است)، با دریافت درمان برای این اختلال به وقفه تنفسی دستگاه عصبی مرکزی تغییر وضعیت میدهد.
توجه: اگر فکر میکنید ممکن است وقفه تنفسی در خواب داشته باشید، به پزشک مراجعه کنید. با بررسی علائم و وضعیت خواب شما تشخیص درست داده میشود. با تشخیص درست و درمان به جا، جلوی مشکلات جدی قلبی و مغزی گرفته میشود.
دلیل خر خر کردن و بیدار شدن در آپنه خواب
هنگامی که به هر دلیلی مسیر تنفسی بسته میشود یا ماهیچه های مسئول تنفس نمیتوانند کار خود را درست انجام بدهند، اکسیژن کافی به اندامها نمیرسد. پس از حدود ده ثانیه یک واکنش غیر ارادی در بدن اتفاق می افتد تا شما بیدار شوید و تنفس از سر گرفته شود. این واکنش مغز باعث میشود زنده بمانید اما مشکلی که ایجاد میکند اختلال در چرخه خواب است. از طرف دیگر وقفه های تنفسی مکرر و کمبود اکسیژن در اندامها باعث فشار آمدن به قلب میشود و در دراز مدت پیامدهای ناگواری میتواند به دنبال داشته باشد.
بیشتر بدانید: دیگر دلایل خر خر کردن در خواب چیست؟
صدای خروپف یا خرخر در خواب در کسانی که وقفه تنفسی انسدادی در خواب دارند، زمانی ایجاد میشود که جریان هوا از طریق مجرای تنفسی تنگ شده عبور میکند. مجرای تنفسی به دلیل شل شدن ماهیچه حلق، تنگ میشود و به سرعت باز و بسته میشود در نتیجه آشفتگی در جریان هوا ایجاد شده و صدای بلندی تولید میشود. به همین علت غالبا صدای بلندتر خروپف با وقفه تنفسی شدیدتر ارتباط دارد. اگر چه همیشه اینطور نیست و گاهی فرد خروپف بلند دارد بدون این که وقفه تنفسی داشته باشد.
آیا همه موارد وقفه تنفسی در خواب باید درمان شوند؟
انواع وقفه تنفسی در خواب بر اساس شدت دسته بندی شده است و بر اساس شدت، درمان تعیین میشود.
- اپنه خواب خفیف: AHI فرد بین ۵ تا ۱۵ است یعنی بین ۵ تا ۱۵ وقفه یا ضعف تنفسی (hypopnea) در ساعت دارید. با این حال علائم هم در این دسته بندی مهم هستند. اگر علائم دیگری نداشته باشید ممکن است این وضعیت نیازی به درمان نداشته باشد.
- اپنه خواب متوسط: کسانی که وقفه خواب متوسط دارند شاخص AHI آنها بین ۱۵ تا ۲۹ است یعنی ۱۵ تا ۲۹ بار در ساعت وقفه تنفسی را تجربه میکنند. این یعنی ظرف مدت هشت ساعت خواب شبانه، فرد بین ۱۲۰ تا ۲۳۹ بار دچار وقفه تنفسی و افت اکسیژن و در نتیجه بیدار شدن موقتی میشود.
- اپنه خواب شدید: کسانی که دچار وقفه تنفسی شدید در خواب هستند در یک ساعت ۳۰ بار یا بیشتر این اتفاق را تجربه میکنند. این یعنی در طول هشت ساعت خواب ضروری شبانه، فرد ۲۴۰ مرتبه یا بیشتر بیدار میشود.
مشکل این است که وقفه تنفسی انسدادی بسیار کوتاه بوده و بیشتر در مرحله ۱ و ۲ و خواب رم تجربه میشود. از این رو فرد آن را به یاد نمی آورد و متوجه مشکل خود نمیشود. وقفه تنفسی دستگاه عصبی مرکزی در مراحل ۱ و ۲ خواب شایعتر است اما در هر مرحله ای از خواب ممکن است روی دهد.
علائم و نشانه ها
علائم اپنه خواب انسدادی و عصبی تا حد زیادی همپوشانی دارند. از این رو تشخیص این دو از هم دشوار است. علائمی که ممکن است در اپنه خواب تجربه شود به صورت زیر است:
- احساس خستگی یا بی حالی پس از بیدار شدن حتی در صورتی که خواب طولانی در شب داشته اید.
- بی خوابی (هر آنچه که باید در مورد بی خوابی بدانید)
- خواب آلودگی در روز (در موارد شدیدتر اپنه خواب، این خواب آلودگی هنگام رانندگی یا فعالیتهای تمرکزی دیگر تجربه میشود)
- خروپف در خواب (همیشه اپنه خواب با خروپف همراه نیست و همچنین همیشه خروپف نشانه اپنه خواب نیست)
- نوسان خلق (افسردگی و اضطراب از علائم شایع اپنه خواب هستند)
- اختلال در عملکرد مغز شامل ضعیف شدن حافظه، مشکل در تمرکز و سایر مشکلات مربوط به مغز
- بیدار شدن های زیاد در طول شب (ممکن است فکر کنید به دلیل نیاز به توالت یا آشفتگی معده بیدار شده اید اما در واقع نخست به دلیل اپنه بیدار شده اید سپس احساس نیاز به توالت رفتن پیدا کرده اید)
- الگوی تنفس غیر طبیعی مانند تنفس شین استوکس (Cheyne-Stokes breathing). در تنفس شین استوکس الگوی تنفس غیر طبیعی است فرد تند تند و سطحی نفس میکشد و سپس تنفسش کندتر و سنگین تر میشود و در نهایت لحظاتی نفس نمیکشد. این الگوی متمایز تنفس در وقفه تنفسی مرکزی دیده میشود . پس از قطع تنفس به مدت چند ثانیه، تنفس دوباره شروع میشود و الگو تکرار میگردد.
- تعریق شبانه و احساس بی قراری در خواب (علت تعریق شبانه در خواب چیست؟)
- اختلال عملکرد جنسی
- با حس تنگی نفس یا حسی شبیه به خفگی بیدار شدن
- سردرد به خصوص هنگام بیدار شدن
- بیدار شدن با خشکی دهان
همه علائم را لازم نیست تجربه کنید و بسیاری از افرادی که اپنه خواب دارند اصلا علائمی تجربه نمیکنند یا علائم کمی را تجربه میکنند.
نحوه تشخیص آپنه خواب
پزشک یا متخصص خواب تشخیص اپنه خواب را طی چند مرحله انجام میدهد. ابتدا سابقه پزشکی و علائم از شما پرسیده میشود و معاینه انجام میشود. در صورتی که پزشک به اپنه خواب شک داشته باشد توصیه میکند برای مطالعه خواب به کلینیک خواب بروید.
یکی از روشهای مطالعه خواب، پلی سومنوگرافی است که در طی آن یک شب را در کلینیک خواب میگذرانید و دستگاههای سنجش معیارهای مختلف خواب، به شما وصل میشود. در پلی سومنوگرافی، سنسورهایی که به شما متصل هستند، تنفس، بیدار شدن ها و مرحله خواب، میزان اکسیژن، حرکت ماهیچه ها، مراحل خواب و جنبه های دیگر خواب را بررسی میکنند. در این بررسی، الگوی تنفستان روشن شده و اپنه خواب انسدادی و عصبی از هم تشخیص داده می شوند.
بررسی خواب را در خانه هم میتوان برای کسانی که اپنه تنفسی شدید دارند انجام داد. اگر چه این روش برای بیمار ساده تر است اما نتایج آن حتما باید توسط پزشک بررسی و تفسیر شود. این روش برای وقفه تنفسی دستگاه عصبی مرکزی قابل انجام نیست.
در چه کسانی بیشتر شایع است؟
وقفه تنفسی در خواب برای هر کسی ممکن است اتفاق بیفتد از نوزادان گرفته تا کودکان بزرگتر و جوانان و سالمندان، اما این وضعیت در برخی شرایط و برخی اقشار بیشتر دیده میشود. به طور کلی عوامل زیر احتمال اپنه خواب را افزایش میدهد:
- زیر سن ۵۰ سالگی بیشتر در مردان و پس از ۵۰ سالگی بیشتر در زنان شایع است.
- با افزایش سن احتمال آن بیشتر میشود.
- اضافه وزن و چاقی ارتباط قوی با افزایش احتمال وقفه تنفسی در خواب دارد.
- در نژادهای آسیایی، سیاهپوست و لاتین شایعتر است.
- کسانی که گردنشان قطورتر است بیشتر ممکن است مسیر تنفسی باریک داشته باشند.
- تنگی مجرای هوا به صورت مادرزادی
- سابقه خانوادگی
- مصرف الکل، آرام بخش و مخدر
- سیگار و سایر دخانیات
- گرفتگی بینی
- مشکلات پزشکی مانند فشار خون بالا، دیابت نوع ۲، نارسایی قلبی، آسم و آلرژی، سندرم تخمدان پلی کیستیک، اختلالات هورمونی، بیماریهای ریوی مزمن و موارد دیگر
وقفه تنفسی دستگاه عصبی مرکزی در گروههای زیر شایعتر است:
- کسانی که داروهای مسکن افیوئید (مخدری) مصرف میکنند.
- افراد بالای ۶۰ سال
- کسانی که مشکل قلبی مانند فیبریلاسیون دهلیزی یا نارسایی قلبی مادرزادی دارند.
- در برخی کسانی که سی پپ CPAP مصرف میکنند یا وقفه تنفسی انسدادی دارند چرا که این شرایط، احتمال ایجاد مشکلات دستگاه عصبی مرکزی مانند وقفه تنفسی عصبی اورژانسی را افزایش میدهد.
- افرادی که در ارتفاعات بالا زندگی میکنند.
وقفه تنفسی در خواب چه تاثیری بر بدن و سلامتی میگذارد؟
برای این که بفهمیم وقفه تنفسی چه تاثیری بر بدن دارد نخست باید ببینیم چرخه خواب چیست و وقفه تنفسی چگونه اتفاق می افتد.
چرخه خواب نرمال به صورت زیر است:
- خواب سبک. این مرحله کوتاه از خواب بلافاصله پس از این که به خواب رفتید شروع میشود و حدود ۵ درصد از کل طول مدت خواب را به خود اختصاص میدهد.
- خواب عمیقتر. این مرحله از خواب، عمیقتر است و حدود ۴۵ درصد تا نیمی از طول مدت خواب را شامل میشود. با افزایش سن این عدد بیشتر میشود.
- خواب موج آهسته. این مرحله عمیق ترین مرحله خواب است و حدود یک چهارم از طول مدت خواب را شامل میشود. با افزایش سن طول مدت خواب موج آهسته کاهش می یابد. در این مرحله، بیدار کردن فرد سخت تر است و بیدار شدن مستقیم از این مرحله از خواب باعث اینرسی خواب (sleep inertia) میشود (به آن توهم پیش بیداری نیز میگویند). در اینرسی خواب، حالت مه مغزی و کندی فکر کردن تجربه میشود. رفتارهایی مانند راه رفتن در خواب و حرف زدن در خواب در این مرحله از خواب اتفاق می افتند.
- مرحله خواب رم (حرکت سریع چشم): حرکت سریع چشم (rapid eye movement) که به اختصار به آن رم (REM) میگویند زمانی است که رویا میبینید. هنگامی که کسی در مرحله خواب رم قرار دارد، میتوانید حرکت سریع چشمهای او را از پشت پلک ببینید.
هنگامی که به خواب میروید، معمولا وارد مرحله ۱ میشوید و سپس به مراحل ۲ و ۳ میرسید. پس از چرخیدن بین این سیکل های خواب، در نهایت وارد خواب رم میشوید و رویا دیدن را شروع میکنید. پس از اولین سیکل خواب رم، سیکل جدیدی از خواب را شروع میکنید و به مرحله ۱ یا ۲ برمیگردید. یک سیکل خواب معمولا ۹۰ تا ۱۱۰ دقیقه طول میکشد و پس از آن سیکل جدید خواب شروع میشود. بیشتر افراد چهار یا پنج سیکل خواب را در شب تجربه میکنند (با فرض خواب کامل شبانه).
اپنه خواب چگونه چرخه خواب را بهم میریزد؟
مغز ما دائم در حال رصد وضعیت بدن است و ضربان قلب، فشار خون، تنفس و غیره را تنظیم میکند. هنگامی که وقفه در تنفس ایجاد میشود یا تنفس ضعیف میشود، اکسیژن خون پایین می آید. مغز به افت اکسیژن واکنش نشان میدهد و واکنش حیاتی امنیتی را به راه می اندازد و شما را به اندازه ای هوشیار میکند که بتوانید نفس بکشید. پس از این که تنفس برقرار شد دوباره مغز به صورت خودکار تلاش میکند چرخه خواب را ادامه بدهد.
هر چه وقفه تنفسی در خواب شدیدتر باشد، دفعاتی که سیکل خواب مختل میشود بیشتر میشود. شاخص اپنه خواب (AHI) متوسط تعداد وقفه ها در ساعت است و فاکتور اصلی تعیین کننده شدت اپنه خواب می باشد.
روش های درمان اپنه خواب
هدف از درمان وقفه تنفسی، کاهش اختلالات تنفسی و بهبود کیفیت خواب است. درمان در اپنه انسدادی و اپنه دستگاه عصبی مرکزی متفاوت است. به طور کلی راههای درمان اپنه خواب عبارتند از:
- درمانهای غیر پزشکی شامل کاهش وزن، تغییر حالت خواب، اسپری بینی و چسب (در موارد خفیف اپنه)
- درمان عاملی که موجب اپنه خواب شده است.
- دستگاههای فشار هوای مثبت یا پپ (Positive airway pressure) و ونتیلاسیون تطبیقی (adaptive ventilation)
- پلاک دهانی
- تحریک عصب
- عمل جراحی (شامل سومنوپلاستی، جراحی لوزه، جراحی فک، جراحی بینی و جراحی اوولوپالاتوفارینگو پلاستی (Uvulopalatopharyngoplasty) که به اختصار یو پی تری میگویند.
- دارو (تنها در مورد اپنه خواب عصب مرکزی)
مصرف داروهای خواب آور به صورت خودسرانه عوارض دارد به همین دلیل برای درمان این مشکل به هیچ وجه توصیه به مصرف آنها بدون تجویز نمی شود. برای مشاهده عوارض داروهای خواب آور کلیک کنید.
روشهای درمان وقفه تنفسی انسدادی
درمان فشار مثبت مجرای هوا (Positive airway pressure) که به اختصار به آن پپ (PAP) میگویند درمانی است که تقریبا به همه افراد دچار وقفه تنفسی انسدادی پیشنهاد میشود. درمان پپ با ایجاد هوای پرفشاری که از دستگاه توسط لوله و ماسک به دهان فرد وارد میشود، مجرای هوای او را باز نگه میدارد. این دستگاه تنها با تجویز پزشک باید استفاده شود. کالیبره کردن آن با دقت باید صورت بگیرد تا فشار هوای مناسبی ایجاد کند.
یک نوع متداول درمان پپ، سی پپ است. سی پپ مخفف فشار مثبت مداوم مجرای هوا (continuous positive airway pressure (CPAP)) است و جریان هوا را به صورت مداوم با فشار ثابت میفرستد. انواع دیگر دستگاههای پپ شامل (BiPAP) و (APAP) هستند.
برخی انواع پلاکهای دهان که فک یا زبان را در جای خاصی از دهان نگه میدارند هم یکی دیگر از گزینه های درمان برای کسانی است که به دلیل مشکل آناتومی دچار اپنه خواب انسدادی خفیف هستند. این پلاکهای دهانی اغلب به اندازه درمان پپ تنفس را بهبود نمیدهند اما خرخر را کاهش داده و استفاده از آنها راحت تر از پپ است. عمل جراحی برداشتن بافت اضافی در حلق و بزرگ کردن مجرای تنفسی نیز برای کسانی که بافت حلقشان مجرای تنفسشان را می بندد، یک روش درمانی است که در نظر گرفته میشود. نوع دیگر درمان جراحی شامل کاشت دستگاهی برای تحریک عصب کنترل کننده تنفس است.
یکی از روشهای پیشنهادی برای درمان وقفه تنفسی انسدادی ایجاد تغییراتی در سبک زندگی برای مدیریت علائم است. از جمله این تغییرات کاهش وزن، ورزش منظم، تغییر پوزیشن خواب (خوابیدن به پهلو)، کاهش مصرف الکل و دخانیات است.
عوارض عدم درمان وقفه تنفسی
اپنه خواب یک اختلال جدی است که باید شناسایی و درمان شود. از جمله عوارض اپنه خواب موارد زیر هستند:
- خستگی و خواب آلودگی و تنگ خلقی در طول روز (کسانی که مشکلات خواب از جمله اپنه خواب دارند بیشتر دچار تصادف با وسایل نقلیه و یا حوادث در محل کار میشوند)
- فشار خون بالا و مشکلات قلبی، افت ناگهانی اکسیژن خون که به دفعات در طول شب رخ میدهد باعث افزایش فشار خون میشود. در نتیجه دستگاه قلبی عروقی دائم زیر فشار و تنش قرار میگیرد. به این ترتیب احتمال بالا رفتن فشار خون افزایش می یابد. همچنین احتمال نامنظم شدن ضربان قلب، حمله قلبی، سکته مغزی و فیبریلاسیون دهلیزی افزایش می یابد. اگر بیماری قلبی دارید، دوره های مکرر افت اکسیژن خون میتواند منجر به بهم ریختن ضربان قلب و مرگ ناگهانی شود.
- افزایش احتمال دیابت نوع ۲ و مقاومت به انسولین
- سندرم متابولیک که شامل بالا رفتن کلسترول خون، بالا رفتن قند خون، بالا رفتن فشار خون و افزایش دور کمر می باشد.
- عوارض ناشی از داروها و جراحی ها در افراد مبتلا به اپنه خواب بیشتر پیش می آید به خصوص هنگامی که به پشت خوابیده و تحت داروهای آرام بخش قرار دارند.
- مشکلات کبد، کسانی که اپنه خواب دارند آزمایشهای عملکرد کبدشان بیشتر نتیجه غیر طبیعی دارد و بیشتر علائم اسکار (ایجاد بافت جوشگاه) یا کبد چرب غیر الکلی را تجربه میکنند.
- ضعیف شدن حافظه و تمرکز
- عوارض کمبود خواب
وقفه تنفسی در خواب چقدر شایع است؟
این وضعیت گسترده است اگر چه شایع محسوب نمیشود. کارشناسان براورد میکنند حدود ۵ تا ۱۰ درصد از مردم در سرتاسر دنیا دچار وقفه تنفسی در خواب هستند.
کسانی که وقفه تنفسی در خواب دارند چه چیزهایی را باید رعایت کنند؟
پیش از هر چیز همان طور که گفته شد باید تغییراتی در سبک زندگی ایجاد کنید، استعمال دخانیات را کنار بگذارید، وزن خود را کم کنید و به پهلو بخوابید. همچنین از مصرف زیاد الکل و مصرف مکرر قرص خواب یا داروهای دیگری که تاثیر آرام بخشی زیاد دارند خودداری کنید چرا که با شل کردن ماهیچه های تنفسی و حلق، وقفه تنفسی در خواب را بدتر میکنند. همچنین از قرارگیری در معرض چیزهایی که باعث واکنش آلرژی، گرفتگی بینی و یا التهاب مجاری تنفسی میشوند خودداری کنید.
