بی اشتهایی عصبی (بی اشتهایی روانی) یا آنورکسیا نروسا (Anorexia nervosa) که اغلب به آن آنورکسی می گویند، یک نوع اختلال خوردن است که در آن فرد به شکل غیر عادی لاغر و کم وزن است و از اضافه وزن ترس شدیدی دارد و درک و تصور او از وزن دچار تحریف شده است.
کسانی که بی اشتهایی عصبی یا آنورکسی دارند برای کنترل وزن و شکل بدن ارزش و اهمیت خیلی زیادی قائل هستند و اغلب تلاش شدیدی برای این منظور انجام می دهند که باعث اختلال در زندگی روزمره شان می شود.
این افراد برای پیشگیری از افزایش وزن یا تداوم کاهش وزن، معمولا مقدار غذایی را که می خورند به شکل سخت گیرانه ای محدود می کنند. هنگامی که فرد غذایی بیش از آنچه در نظر داشته مصرف کند، سعی می کند با استفراغ عمدی یا خوردن مسهل، دیورتیک یا تنقیه و یا تلاش های شدید در جهت کاهش وزن آن را جبران کند. همچنین ممکن است با ورزش شدید بخواهد وزن خود را کم کند. فرقی نمی کند کسانی که آنورکسی دارند چقدر لاغر باشند، آنها همیشه از افزایش وزن می ترسند.
بی اشتهایی عصبی در واقع ارتباطی با خود غذا ندارد بلکه طرز فکر و تصور ناسالم در مورد بدن خود است و گاهی اوقات روش خطرناکی است که فرد برای غلبه بر مشکلات هیجانی انتخاب می کند. کسی که بی اشتهایی عصبی دارد، در واقع لاغری را با ارزشمندی برابر می داند. کم اشتهایی عصبی همانند سایر اختلالات خوردن زندگی روزمره افراد را مختل می کند و غلبه بر آن بسیار مشکل است. با درمان مناسب، ذهنیت و باورهای فرد نسبت به خود تغییر کرده و اصلاح می شوند تا بتواند به الگوهای سالم زندگی برگردد و از عوارض و عواقب آنورکسی دور بماند.
از کجا بفهمیم کسی بی اشتهایی عصبی دارد؟
علائم و نشانه های فیزیکی بی اشتهایی عصبی همگی به کم خوردن و گرسنگی مداوم مرتبط هستند. اما علاوه بر علائم فیزیکی، نشانه هایی از مشکلات رفتاری و هیجانی در فرد وجود دارد که ذهنیت غیر واقعی و غیرطبیعی او نسبت به وزن و نگرانی شدید از چاق شدن را بازتاب می کند.
در برخی افراد تشخیص علائم بی اشتهایی عصبی دشوار است چون کمبود وزن در افراد مختلف و بدن های مختلف به طرق متفاوتی دیده می شود و برخی افراد ممکن است خیلی لاغر به نظر نرسند. همچنین کسانی که بی اشتهایی عصبی دارند اغلب لاغری خود را به مشکلات فیزیکی یا الگوهای بد تغذیه ربط می دهند تا کسی متوجه باورهای آنها نشود.
الف- علائم و نشانه های بدنی:
- کاهش وزن شدید یا عدم وزن گیری متناسب با رشد
- لاغری
- پایین بودن سلول های خون در آزمایش خون (نحوه تفسیر آزمایش خون)
- خستگی
- بی خوابی
- ضعف و سرگیجه (علت ایجاد سرگیجه های ناگهانی چیست؟)
- تغییر رنگ انگشت ها مایل به آبی کبود
- کم پشت شدن موها و شکنندگی ناخن ها
- پوشش موی کرکی در بدن
- پریود نشدن یا دیر شدن زمان آن در دختران
- یبوست و دل درد
- خشکی پوست و رنگ پریدگی
- عدم تحمل سرما
- نامنظم شدن ضربان قلب
- افت فشار خون
- کم آبی بدن (دهیدراته شدن)
- ورم دست یا پا
- فرسایش دندان ها به دلیل استفراغ عمدی زیاد
برخی از کسانی که دچار آنورکسی هستند، پرخوری و جبران دارند مانند کسانی که بولیمی (بولیمیا) دارند. اما افراد مبتلا به آنورکسی به طور کلی با کمبود وزن بدن دست و پنجه نرم می کنند در حالی که افراد مبتلا به بولیمی معمولا وزن نرمال یا اضافه وزن دارند.
ب- علائم و نشانه های رفتاری:
علائم رفتاری بی اشتهایی عصبی ممکن است تلاش برای کاهش وزن با روش های زیر باشد:
- محدود کردن شدید غذا خوردن از طریق رژیم یا روزه داری
- ورزش شدید
- پرخوری و استفراغ عمدی برای رهایی از شر کالری های دریافتی
- استفاده از مسهل، تنقیه، قرص های کمک به لاغری و یا داروهای گیاهی
بیشتر مطالعه کنید: افسردگی چه تاثیراتی در زندگی افراد دارد؟
پ- علائم و نشانه های رفتاری و هیجانی:
- پرداختن به امور غذا و آشپزی برای دیگران که گاهی ممکن است شامل پختن غذاهای پیچیده و پرکار شود اما خود فرد از آن نمی خورد.
- به دفعات از خوردن غذا امتناع می کند.
- گرسنگی را انکار می کند یا برای نخوردن بهانه می آورد.
- فقط برخی غذاهای خاص را می خورد که کم کالری و کم چرب هستند.
- عادت های غذایی خاصی دارد، مثلا ممکن است غذا را بجود و به بیرون تف کند.
- عدم تمایل به خوردن غذا در جمع
- دروغ گفتن در مورد مقدار غذایی که می خورد.
- ترس از اضافه وزن که ممکن است باعث شود دائما روی ترازو برود یا زیاد سایز خود را اندازه بگیرد.
- بررسی مکرر اندام خود در آینده برای بررسی نقص ها
- شکایت از چاقی خود یا داشتن چربی در بخش هایی از بدن
- پوشیدن چند لایه لباس برای پنهان کردن بدن خود
- عدم بروز هیجانات
- انزوای اجتماعی
- تحریک پذیری
- بی خوابی (دلایل بی خوابی چیست؟)
- کاهش علاقه به رابطه جنسی
چه عواملی باعث بی اشتهایی عصبی می شوند؟
علت دقیق بی اشتهایی عصبی مشخص نیست. در این وضعیت همانند بسیاری از اختلالات و بیماری های دیگر احتمالا ترکیبی از عوامل محیطی، روانشناختی و زیست شناختی دخیل هستند.
۱- عوامل زیست شناختی بی اشتهایی عصبی: اگر چه هنوز ژنی به عنوان عامل این وضعیت پیدا نشده اما ممکن است تغییرات ژنتیکی وجود داشته باشند که باعث شوند برخی افراد بیشتر در خطر بی اشتهایی عصبی باشند. برخی افراد ممکن است استعداد ژنتیکی به سمت کمال گرایی، سرسختی و یا حساسیت داشته باشند که همگی این صفت ها در افراد دچار بی اشتهایی عصبی دیده می شود.
۲- عوامل روان شناختی بی اشتهایی عصبی: برخی از افرادی که آنورکسی دارند ممکن است صفات شخصیت وسواسی اجباری داشته باشند که باعث می شود به رژیم غذایی خاصی بچسبند و علیرغم گرسنگی به سمت غذاهای دیگر نروند. ممکن است میل شدیدی به کمال گرایی داشته باشند که باعث می شود فکر کنند به اندازه کافی لاغر نیستند و ممکن است اضطراب زیادی هم داشته باشند و با محدود کردن غذا سعی در کاهش اضطراب خود داشته باشند.
۳- عوامل محیطی بی اشتهایی عصبی: فرهنگ مدرن غرب بر اندام لاغر تاکید دارد. اغلب لاغری مساوی با موفقیت و ارزشمندی است. از طرفی فشار اجتماعی و گروه همسالان ممکن است این آتش تمایل به لاغر بودن را به خصوص در بین دختران جوان بیشتر برافروخته کنند.
بیشتر بدانید: خواب ناکافی چه عوارضی می تواند داشته باشد؟
چه عواملی زمینه ساز بی اشتهایی عصبی هستند؟
- جنسیت زن
- سنین نوجوانی
- ژنتیک
- رژیم های لاغری
- تغییرات بزرگ در زندگی مانند رفتن به مدرسه جدید، نقل مکان، تغییر شغل، از دست دادن یک رابطه و یا مرگ یا بیماری عزیزان نزدیک می تواند استرس زیادی بر فرد وارد کرده و احتمال اختلالات روانی مانند آنورکسی را افزایش دهند.
- انجام برخی فعالیت ها و ورزش ها مانند باله، بدن سازی، ژیمناستیک، مدلینگ، کشتی، اسکیت نمایشی (اسکیت روی یخ) و چیر لیدری (هلهله چی)
خطرات و عوارض بی اشتهایی عصبی
آنورکسی یا بی اشتهایی عصبی عوارض متعددی دارد. در شدیدترین حالت این وضعیت می تواند مرگبار باشد. مرگ ممکن است ناگهانی رخ دهد (حتی زمانی که فرد کمبود وزن شدید ندارد). این نوع مرگ ممکن است ناشی از نامنظم شدن ضربان قلب یا عدم تعادل الکترولیت های بدن (مانند سدیم، پتاسیم، کلسیم و …) باشد.
سایر عوارض و خطرات بی اشتهایی عصبی به صورت زیر است:
- کم خونی
- مشکلات قلبی مانند افتادگی دریچه میترال، نامنظم شدن ضربان قلب و یا نارسایی قلبی
- کاهش تراکم استخوان و افزایش خطر شکستگی
- از دست دادن عضله
- پریود نشدن یا عقب افتادن پریود در زنان
- کاهش تستوسترون در مردان
- مشکلات گوارشی مانند یبوست، نفخ یا حالت تهوع
- ناهنجاری های الکترولیتی مانند پایین بودن پتاسیم، سدیم و کلراید
- مشکلات و بیماری های کلیه
کسانی که دچار بی اشتهایی عصبی هستند به شدت دچار سوء تغذیه می شوند و اندام های داخلی آنها از جمله مغز، قلب و کلیه ها ممکن است صدمه ببینند. این آسیب ممکن است کاملا برگشت پذیر نباشد حتی زمانی که این وضعیت بهبود می یابد.
علاوه بر این عوارض، افراد مبتلا به آنورکسی ممکن است برخی از مشکلات روانشناختی زیر را نیز داشته باشند:
- افسردگی، اضطراب و سایر اختلالات خلقی
- اختلالات شخصیتی
- اختلالات وسواسی جبری
- سوء استعمال مواد یا الکل
- آسیب زدن به خود، افکار خودکشی یا تلاش برای خودکشی
راه های پیشگیری
هیچ راه تضمین شده ای برای جلوگیری از بی اشتهایی عصبی وجود ندارد اما همانطور که گفته شد برخی عوامل محیطی و عوامل رواشناختی را می توان کنترل کرد. در هر صورت با پی بردن به موقع به این وضعیت و شروع درمان روانشناختی می توانید آن را متوقف کنید.
راه های تشخیص
پزشک پس از بررسی علائم حیاتی مانند نبض و تنفس و فشار خون (دلایل ابتلا به فشار خون) و دمای بدن، علائم را از شما می پرسد. وضعیت پوست و ناخن را بررسی می کند و شکم را بررسی می کند. همچنین ممکن است آزمایش خون برای بررسی تعداد گلبول های خون و الکترولیت ها و پروتئین بدن بدهد و عملکرد کلیه، کبد و تیروئید (غده تیروئید چه کارایی دارد؟) را ارزیابی نماید.
همچنین بررسی تراکم استخوان، مشکلات قلبی و ریه از طریق روش های عکس برداری و نوار قلبی (کاربردهای نوار قلب چیست؟) صورت می گیرد. در صورتی که به اختلال خوردن شک داشته باشد ممکن است شما را به متخصص سلامت روان ارجاع بدهد.
روش های درمان بی اشتهایی
درمان بی اشتهایی عصبی معمولا با استفاده از رویکردهای مختلف از جمله رویکرد پزشکی و روان درمانی صورت می گیرد. پزشک، متخصص تغذیه و روانشناس باید همگی در این زمینه تجربه داشته باشند تا بتوانند به بهبودی فرد کمک کنند. در مواردی که جان فرد بیمار در خطر است ممکن است لازم باشد بستری صورت بگیرد تا وضعیت قلب، الکترولیت ها و مشکلات پزشکی دیگرش تحت نظر پزشک درمان شوند.
روان درمانی بی اشتهایی عصبی ممکن است شامل درمان خانوادگی (به ویژه در نوجوانان) در کنار درمان فردی باشد. هم چنین، هیچ دارویی برای درمان بی اشتهایی عصبی وجود ندارد اما ممکن است داروهای ضد افسردگی یا سایر داروهای روان پریشی به درمان عوامل دیگر محرک این وضعیت (مانند اضطراب و افسردگی) کمک کرده و به این ترتیب بی اشتهایی عصبی را تحت کنترل در بیاورند.
یکی از مشکلات درمان افراد دچار آنورکسی مقاومت آنها در مقابل درمان است چرا که از افزایش وزن می ترسند، فکر می کنند نیازی به درمان ندارند و مهم تر از همه این که این وضعیت خود را یک بیماری نمی دانند بلکه تصور می کنند انتخاب خودشان است.
در چه صورت باید به پزشک مراجعه کنیم؟
متاسفانه بسیاری از کسانی که دچار بی اشتهایی عصبی هستند، نمی خواهند تحت درمان قرار بگیرند به خصوص پیش از شروع درمان روانی. خواسته و تمایل آنها به لاغر ماندن باعث می شود بر نگرانی های خود در مورد سلامتی غلبه کنند. اگر فکر می کنید خودتان یا کسی از عزیزانتان دچار بی اشتهایی عصبی شده است یا هر یک از مشکلات فهرست شده در بالا را دارد یا به هر نوعی اختلال خوردن دارد به دنبال کمک حرفه ای باشید.
آیا بی اشتهایی عصبی مختص زنان است؟
این وضعیت در دختران و زنان شایع تر است. با این حال آقایان نیز ممکن است دچار این اختلال خوردن شوند و این آمار در بین آنها نیز رو به افزایش است.
بی اشتهایی عصبی در چه سنی بیشتر اتفاق می افتد؟
بی اشتهایی عصبی در نوجوانان بیشتر شایع است با این حال در هر سنی ممکن است تجربه شود، اگر چه در افراد بالای ۴۰ سال نادر است. در سنین نوجوانی به دلیل تغییرات مکرر در شکل بدن در دوران بلوغ، فرد نسبت به بدن خود حساس تر می شود و بیشتر ممکن است تمایل به داشتن بدن بی نقص پیدا کند. همچنین فشار گروه همسالان در این سن بیشتر است و نوجوانان نسبت به انتقاد و نظرات دیگران خیلی حساس تر هستند.
آیا ممکن است رژیم لاغری باعث بی اشتهایی عصبی شود؟
رژیم لاغری یکی از عوامل زمینه ساز ابتلا به اختلالات خوردن است. شواهد قوی وجود دارد که بسیاری از علائم بی اشتهایی عصبی عملا علائم گرسنگی کشیدن در رژیم لاغری هستند. گرسنگی کشیدن در رژیم بر مغز و تغییر خلق، پایبندی به باور، اضطراب (راه های درمان اضطراب) و کاهش اشتها تاثیر می گذارد. گرسنگی و کاهش وزن ممکن است عملکرد مغز را در افراد مستعد بی اشتهایی عصبی تغییر بدهند.