اختلال وسواس فکری عملی (Obsessive-compulsive disorder) که به آن اختلال وسواسی اجباری، اختلال وسواسی جبری و به اختصار او سی دی (OCD) نیز گفته میشود. یک اختلال روانی دراز مدت است که در آن فرد افکار غیر قابل کنترل و پرتکرار (وسواس گونه) راجع به چیزی دارد یا رفتارهای تکرار شونده مداوم انجام میدهد. یا ترکیبی از هر دوی اینها را دارد.
کسانی که اختلال وسواس فکری عملی یا او سی دی دارند، علائمشان بر زندگی شان تاثیر میگذارد. با این حال درمان میتواند این وضعیت را کنترل کرده و کیفیت زندگی افراد را بهبود ببخشد.
از کجا بدانیم اختلال وسواس فکری عملی داریم؟
کسانی که اختلال وسواس دارند ممکن است وسواسشان رفتاری باشد و یا فکری و یا هردو. وسواس فکری به این معنی است که نمیتوانید دست از فکر کردن مکرر به چیزی یا تصویر یا نیازی بردارید. در حالی که این افکار ناخواسته و آزار دهنده هستند. توجه داشته باشید ممکن است شما فقط وسواس فکری داشته باشید نه عملی یا رفتاری. در این صورت برای خودتان و اطرافیانتان تشخیص وسواس سخت تر میشود.
معمولا افکار یا رفتار وسواسی زمان زیادی از شما را به خود اختصاص میدهند، کیفیت زندگی تان را ممکن است کاهش دهند و بر روی ارتباطتان با دیگران تاثیر بگذارند.
علائم و نشانه های شایع وسواس فکری به صورت زیر است:
- ترس از آلودگی یا کثیفی
- سخت تصمیم گرفتن و تردید داشتن در تصمیم ها
- ترس از فراموش کردن چیزی، گم کردن چیزی یا جا گذاشتن آن
- فکر اتفاقات ناگوار و ترسناک در مورد از دست دادن کنترل و آسیب زدن ناخواسته به خود یا دیگران
- افکار ناخواسته، ممنوع، تابو و از این قبیل موارد که شامل رابطه جنسی، مذهب و یا آسیب زدن می باشد
- تمایل به ایجاد نظم و تقارن در اشیا
- ترس از این که به اشیائی که دیگران دست زده اند دست بزنید و آلوده شوید
- تردید همیشگی در مورد این که در را قفل کرده اید یا اجاق گاز را خاموش کرده اید یا نه
- احساس فشار درونی یا استرس در هنگامی که اجسام نظم مشخص مد نظر شما یا تقارن ندارند
- تصور رانندگی کردن در میان ازدحام مردم
- فکر کردن درباره گفتن یا انجام دادن حرف زشت یا ناپسند در جمع
- تصور کردن صحنه های جنسی ناخوشایند به صورت ناخواسته
- خود را دور کردن از وضعیتهایی که باعث تحریک حس وسواس میشوند مانند دست دادن با دیگران
وسواس عملی
علائم و نشانه های وسواس عملی به صورت زیر است:
وسواس های رفتاری عملی او سی دی در واقع رفتارهای تکرار شونده ای هستند که احساس میکنید باید آنها را انجام دهید. این رفتارهای تکراری را برای این انجام میدهید که اضطراب مربوط به وسواس خود را کاهش دهید یا از وقوع اتفاقی بد (که از آن هراس دارید) جلوگیری کنید. اما انجام دادن این کارها لذت بخش نیست و فقط برای کم کردن اضطراب و نگرانی هایتان است.
ممکن است برای خود قوانین یا اصولی تعیین کنید که انجام آنها به شما کمک کند اضطراب خود را در هنگام هجوم افکار وسواسی، کنترل کنید. این رفتارها منطقی نیستند و اغلب به مشکلی که میخواهید آن را حل کنید واقعا ارتباط ندارند.
در وسواس عملی همانند وسواس فکری چند زمینه شایع را میتوان نام برد:
- شستشو و تمیز کردن
- چک کردن
- شمردن
- نظم دادن
- رعایت دقیق یک روتین مشخص
- به دنبال کسب اطمینان مجدد بودن
برخی از نمونه رفتارهای وسواس عملی عبارتند از:
- شستشوی دستها تا جایی که پوستتان خشک و آسیب پذیر میشود
- دائما چک کردن درها برای اطمینان از بسته یا قفل بودن آنها
- شمارش با الگویی خاص
- تکرار بی صدای یک کلمه، عبارت یا ذکر
- تلاش برای جایگزینی افکار بد با افکار خوب
- مرتب کردن کنسروها یا سس ها به صورتی که همه به یک ترتیب یا شکل خاصی قرار بگیرند
اختلال وسواس فکری عملی در چه سنی شروع میشود؟
توجه داشته باشید اختلال وسواس فکری عملی خود را به طرق گوناگون نشان میدهد و لزوما همه افراد همانند هم رفتار نمیکنند.
او سی دی معمولا از سالهای نوجوانی یا جوانی خود را نشان میدهد اما ممکن است از کودکی هم شروع شود . علائم معمولا به مرور زمان و به تدریج پدیدار میشوند و در طول زندگی شدت آنها متغیر است. ممکن است گاهی رفع شده و گاهی بدتر شوند. همچنین نوع وسواس فکری و عملی در گذر زمان نیز ممکن است تغییر کند. علائم معمولا زمانی که تحت استرس قرار دارید شدیدتر میشوند. مثلا هنگامی که قرار است اسباب کشی کنید یا تغییر شغل بدهید یا وارد رابطه جدیدی بشوید. معمولا او سی دی یک اختلال مادام العمر در نظر گرفته میشود که با درمان میتوان آن را کنترل کرده و علائم را تخفیف داد. در برخی افراد علائم به قدری شدید است که زندگی او را مختل.
همچنین بخوانید: تفاوت های اختلال دو قطبی در زنان و مردان
چه عواملی احتمال بروز اختلال وسواس فکری عملی را بیشتر؟
اگر جه علت دقیق اختلال وسواس فکری عملی مشخص نیست اما برخی عوامل که در ارتباط با با این وضعیت دیده شده اند به صورت زیر هستند:
- ژنتیک: مطالعات نشان میدهند اگر خویشاوند درجه یک (والدین یا فرزندان) مبتلا به او سی دی دارید، احتمال وجود این اختلال در شما بیشتر میشود. دانشمندان هیچ ژن مشخص یا مجموع ژنی که به اختلال وسواس منجر شود را پیدا نکرده اند اما تحقیقات زیادی در مورد ارتباط بین ژنتیک و اختلال وسواس در حال انجامند.
- زیست شناختی: پژوهشهای شامل تصویر برداری از مغز نشان میدهند کسانی که او سی دی دارند، در قشر پیش پیشانی و ساختار زیر قشری مغزشان تفاوتهایی وجود دارد. این نواحی از مغز بر توانایی کنترل و واکنش های هیجانی تاثیر میگذارد. همچنین محققان دریافته اند چند ناحیه از مغز، شبکه های مغزی و فرایندهای بیولوژی نقش کلیدی در افکار یا رفتارهای وسواسی ایفا میکنند و با ترس و اضطراب ارتباط دارند. محققان در مسیر درک بهتر ارتباط بین علائم اختلال وسواس فکری عملی و بخشهایی از مغز قرار دارند. این دانش به محققان کمک درمانهای مناسب و هدفمند تر متناسب با نواحی خاصی از مغز که تغییر کرده اند، طراحی کنند.
- خلق و خو: برخی پژوهشها نشان میدهند کسانی که در کودکی عقاید و احساساتشان را با احتیاط و آرام تر بروز میدهند، هیجانات منفی زیادی تجربه میکنند و علائم افسردگی و اضطراب را دارند بیشتر احتمال دارد که به او سی دی دچار شوند.
- آسیب های دوران کودکی: برخی پژوهشها بین آسیب های کودکی و علائم وسواس فکری عملی ارتباط هایی گزارش میکنند. با این حال پژوهشهای بیشتری برای درک این ارتباط نیاز است.
روش های درمان
۱- روش های درمان اختلال وسواس فکری
حتی افرادی که او سی دی شدید دارند هم از درمان بهره میبرند. متخصصان درمان اختلال وسواس فکری عملی یا او سی دی، با دارو، روان درمانی یا درمانهای ترکیبی اقدام به رفع این مشکل میکنند. درست است که درمان قطعی برای اختلال وسواس وجود ندارد اما برنامه درمانی مناسب به شما کمک علائم را تخفیف بدهید بدون این که مشکلی در فعالیتهای روزمره و ارتباطتان با دیگران ایجاد شود.
۲- درمان روانشناسی برای اختلال وسواس فکری
روان درمانی یا سایکوتراپی (Psychotherapy) برای کودکان و بزرگسالان مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی درمان موثری میتواند باشد. پژوهشها نشان میدهند برخی انواع روان درمانی از جمله رفتار درمانی شناختی (cognitive behavioral therapy) و درمانهای مرتبط دیگر در بسیاری از افراد به اندازه دارو تاثیر گذار هستند.
در برخی افراد هم روان درمانی در صورت ترکیب با دارو، بیشترین کارایی را دارد.
- رفتار درمانی شناختی یا سی بی تی: سی بی تی نوعی گفتگو درمانی است که به افراد کمک روش های مضر و غیر واقع بینانه فکر کردن را بشناسند و دید واضح تر و سالم تر و در نتیجه واکنش مفیدتری نسبت به شرایط چالش زا و موقعیتهای گوناگون داشته باشند. رفتار درمانی شناختی به افراد کمک یاد بگیرند افکار منفی خود را زیر سوال ببرند و متوجه بشوند این نگاه و فکر آنها چه تاثیر عمیقی بر احساسات و عملکرد روزانه آنها میگذارد و بتوانند الگوهای رفتاری مخرب خود را شناسایی و تغییر دهند. رفتار درمانی شناختی که به آن درمان رفتاری شناختی هم میگویند یکی از درمانهای روانشناختی است که به خوبی بررسی و مطالعه شده و استاندارد طلایی روان درمانی در بسیاری از افراد، به شمار می آید. هنگامی که این درمان برای درمان ویژگیهای خاص یک اختلال روانی معین مانند اختلال وسواس شخصی سازی شود بیشترین بهره وری را دارد.
- درمان رویارویی و جلوگیری از واکنش (Exposure and response prevention therapy) یا به اختصار ای آر پی: پژوهشها نشان میدهند درمان رویارویی و جلوگیری از واکنش که یک نوع خاص از رفتار درمانی شناختی است به شکل موثری رفتارهای وسواس عملی را کاهش میدهد حتی در کسانی که به دارو پاسخ نمیدهند. در این روش درمانی، افراد در یک محیط ایمن و مطمئن قرار میگیرند و به تدریج با شرایطی مواجه میشوند که وسواس آنها را تحریک مثلا لمس کردن اشیاء خاکی، و سپس از انجام رفتارهای معمولی وسواس عملی آنها مانند شستن دستها جلوگیری میشود. اگر چه این رویکرد ممکحن است در ابتدا باعث اضطراب افراد شود و احتمال خارج شدن فرد از فرایند درمان را به دنبال دارد اما بیشتر کسانی که درمانشان را ادامه میدهند وسواس شان کاهش می یابد.
برای درمان اختلال وسواس فکری عملی آیا لازم است دارو مصرف شود؟
برای درمان اختلال وسواس فکری عملی ممکن است متخصص نیاز به تجویز دارو ببیند. متداولترین دارویی که برای او سی دی تجویز میشوند داروهای ضد افسردگی هستند که سروتونین را هدف قرار میدهند.
سروتونین یک ناقل شیمیایی (هورمون) در مغز است که در افسردگی و اختلال وسواس فکری عملی دخیل است. گروه بزرگی از داروهای ضد افسردگی داروهای بازدارنده بازجذب انتخابی سروتونین (اس اس آرآی ها) نام دارند که از جمله آنها میتوان به سیتالوپرام، داپوکستین، اس سیتالوپرام، فلوکستین، فلووکسامین، پاروکستین و سرترالین اشاره کرد. درمان با داروهای ضد افسردگی ممکن است هشت تا دوازده هفته انجام شود تا کم کم بهبودی در علائم شروع شود. برای درمان او سی دی ممکن است نیاز به دوز بالای این دارو باشد (در مقایسه با دوز مصرفی در افسردگی) در برخی افراد این دارو ممکن است عوارض جانبی مانند سردرد، حالت تهوع یا مشکل خواب ایجاد نماید. بیشتر کسانی که اختلال وسواس دارند مصرف این داروها همراه با روان درمانی برایشان موثر است.
بیشتر بدانید: دارو های ضد افسردگی کدامند؟
درمان های دیگری برای اختلال وسواس
- در سال ۲۰۱۸، سازمان نظارت بر غذا و داروی آمریکا (اف دی ای) استفاده از نوع عمیق تری از تحریک مغناطیسی ترانس کرانیال (TMS) در کنار روان درمانی و یا دارو را برای درمان این وضعیت تایید کرد تا برای کسانی که مبتلا به او سی دی شدید هستند و به درمانهای دیگر پاسخ نمیدهند مورد استفاده قرار بگیرد.
تحریک مغناطیسی ترانس کرانیال که غالبا در درمان افسردگی به کار میرود، یک درمان غیر تهاجمی است که در آن از مغناطیس برای فرستادن پالسهای کم شدت جهت تحریک بخش خاصی از مغز استفاده میشود. تحریک مغناطیسی ترانس کرانیال یا تی ام اس بر خلاف بیشتر درمانها، ناحیه خاصی از مغز که به اختلال وسواس فکری عملی مرتبط میشود را هدف قرار میدهد.
- تحریک عمقی مغز (Deep brain stimulation) یا دی بی اس یک عمل جراحی است که در آن از جریان الکتریسیته برای تحریک مستقیم نواحی خاصی از مغز استفاده میشود. تحریک عمقی مغز ممکن است برای کسانی که اختلال وسواس شدید دارند و درمانهای دیگر در آنها موفق نبوده است به کار گرفته شود. با این حال این درمان هنوز آزمایشی در نظر گرفته میشود.
اگر چه تحریک عمقی مغز برای درمان برخی اختلالات عصب شناختی مانند بیماری پارکینسون به تایید سازمان نظارت بر غذا و دارو رسیده است اما کارایی آن در درمان اختلالات روانی هنوز در حال بررسی است. استفاده از این روش در درمان موارد شدید او سی دی تحت برنامه humanitarian device exemption ، به تایید اف دی ای رسیده است. برنامه humanitarian device exemption اجازه میدهد دستگاه پزشکی مورد نظر (مانند تحریک عمقی مغز) مجوز استفاده برای نادری داشته باشد که در تعداد نسبتا کمی از مردم اتفاق می افتد و در نتیجه جمع آوری شواهد کافی برای اثبات کارایی دستگاه دشوار است.
ارتباط بین اختلال وسواس فکری عملی و سایر اختلالات روانی
کسانی که اختلال وسواس دارند ممکن است اختلالات روانی دیگر از جمله موارد زیر را نیز داشته باشند:
- اختلالات اضطرابی
- افسردگی
- اختلال دو قطبی
- اسکیزوفرنی (شیزوفرنی)
- اختلال سوء استعمال مواد
برخی از کسانی که او سی دی دارند، دچار اختلال تیک هم میشوند. تیک به حرکات تکراری ناگهانی گفته میشود مانند پلک زدن، صاف کردن گلو، بالاکشیدن دماغ، بالا انداختن شانه و غیره.
اختلال وسواس فکری عملی با چه اختلالات روانی دیگری اشتباه گرفته میشود؟
علائم اختلال وسواس فکری عملی ممکن است با علائم برخی وضعیتهای روانی دیگر همپوشانی داشته باشد و در مراجعه های ابتدایی به متخصص، تشخیص درست داده نشود. به همین علت رد احتمال وضعیتهای روانی دیگر برای متخصص لازم است. یک متخصص با تجربه، ابتدا با بررسی افکار، احساسات و شناخت رفتارهای شما و ارزیابی آنها طبق معیارهای تشخیصی او سی دی در Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, fifth edition یا همان DSM-5 t، میتواند وضعیت شما را به درستی تشخیص بدهد.
وضعیتهای روانی دیگری که ممکن است با اختلال وسواس فکری عملی اشتباه شوند عبارتند از:
- اختلالات اضطرابی: ( از جمله اختلال اضطراب عمومی، فوبیا (فوبیا چیست)، اختلال وحشت و اختلال اضطراب اجتماعی). اضطراب یک مولفه اصلی در او سی دی است و افکار وسواس گونه باعث اضطراب شده و فرد برای کم کردن اضطراب رفتارهایی را انجام میدهد. یک ویژگی کلیدی او سی دی که در اختلالات اضطرابی نیست این است که وسواس عملی زمان زیادی از فرد را به خود اختصاص میدهد (برای مثال بیشتر از یک ساعت در روز وقت میگیرد) و در زندگی روزمره اجتماعی، شغلی و فردی او تاثیر خود را نشان میدهد. طبق معیارهای انجمن روانپزشکی آمریکا، لازمه تشخیص او سی دی زمان بر بودن (بیش از یک ساعت) کارها یا افکار وسواسی و ایجاد اختلال در زندگی شغلی یا اجتماعی است.
- افسردگی
- اختلال شخصیت وسواسی جبری یا فکری عملی (OCPD): اگر چه اختلال شخصیت وسواس فکری عملی (او سی پی دی) و اختلال وسواس فکری عملی (او سی دی) شباهت نام زیادی دارند اما با هم متفاوتند. تفاوت اصلی این دو در این است که افراد او سی دی معمولا افکار یا رفتارهای وسواسی خود را تایید میکنند و میدانند این رفتارها یا افکار شدید و غیر واقعی هستند اگر چه نمیتوانند این چرخه معیوب را بشکنند و از آن خلاص شوند. اما افراد مبتلا به او سی پی دی متوجه نامعقول بودن وسواس خودشان نمیشوند و آن را منطقی ارزیابی می کنند.
- اسکیزوفرنی: کسی که او سی دی دارد افکار غیر واقع بینانه ای دارد همانند اسکیزوفرنی اما خود میداند افکار و رفتارهایش نامعقول هستند و با واقعیت انطباق ندارند اما افراد مبتلا به اسکیزوفرنی معتقدند توهماتشان واقعی است و به آن ایمان دارند.
بیشتر بدانید: راه های درمان فوبیا کدامند؟
ویژگی های مشترک اختلال وسواس فکری عملی با سایر اختلال ها
همچنین طبق National Health Service بریتانیا، موارد زیر ویژگیهای مشترکی با اختلال وسواس فکری عملی دارند:
- سندرم تورت یا نشانگان توره
- اختلال طیف اوتیسم (اوتیسم چیست)
- ضایعات لوب پیشانی
سوالات متداول
۱- تا چه مدت باید برای درمان اختلال وسواس فکری عملی دارو مصرف کنم؟
متخصصی که برایتان دارو را تجویز کرده است به مرور زمان دوز آن را برایتان تنظیم میکند. تا عوارض آن به حداقل برسد تا هنگام قطع مصرف با مشکل مواجه نشوید. یادتان باشد هرگز نباید خودتان بدون مشورت با پزشک دارو را قطع کنید. پزشک با بررسی شرایط شما برنامه درمانی را تنظیم و ممکن است پس از مدتی دارو را به تدریج قطع نماید. این بستگی به پیشرفت شما دارد.
۲- آیا درمان اختلال وسواس در کودکان مشابه بزرگسالان است؟
در کودکانی که اختلال وسواس فکری عملی دارند ممکن است جدا از درمانهای دیگر، لازم باشد اعضای خانواده نیز کمک کنند. علائم او سی دی (OCD) تشخیص داده شود. متخصص سلامت روان با کودک کار تا دریابد راهکارهای مفید برای مدیریت استرس او و حمایت او برای کنترل علائم وسواس چیست و چگونه باید اجرا شود.
۳- اگر کودک ناگهان علائم اختلال وسواس نشان دهد چه باید کرد؟
کودکانی که به صورت ناگهانی علائم اختلال وسواس فکری عملی نشان میدهند. یا علائمشان بدتر میشود و دوره ای از عفونت استرپتوکوکی را پشت سر گذاشته اند ممکن است دچار اختلالات روانی عصبی خود ایمنی اطفال مرتبط با عفونت های استرپتوکوکی (Pediatric Autoimmune Neuropsychiatric Disorders Associated with Streptococcal Infections) یا به اختصار پانداس ((PANDAS) شده باشند. این کودکان باید نزد متخصص بیشتر ارزیابی شوند تا تشخیص درست انجام شود.
۴- آیا اختلال وسواس فکری عملی و اختلال پرخوری یا سایر اختلالات خوردن با هم ارتباط دارند؟
اگر چه تشابهات زیادی بین اختلال وسواس فکری عملی و اختلالات خوردن وجود دارند اما اینها اختلالات روانی مجزا هستند.
با این حال یک پژوهش نشن داده است اختلالات خوردن و اختلال وسواس فکری عملی ممکن است بخشی از خانواده اختلالهای مربوط به کنترل تکانشها و هیجانات باشد و احتمالا به دلیل تنظیم نبودن بخشهایی از مغز که به تصمیم گیری و پاداش مربوط هستند رخ میدهند.
پژوهشها نشان میدهند بسیاری از کسانی که اختلال خوردن دارند، او سی دی نیز دارند. براورد میشود در کسانی که اختلال خوردن در آنها تشخیص داده شده است حدود ۱۵ درصد افراد تشخیص اختلال وسواس فکری عملی نیز دریافت میکنند. همچنین بین کسانی که اختلال وسواس فکری عملی دارند، براورد میشود ۷.۲ درصد افراد اختلال پرخوری (binge eating) نیز دارند.
اطلاعات بیشتر: اختلال پرخوری چیست
۵- آینده و دورنمای اختلال وسواس فکری عملی بدون درمان و با درمان چگونه است؟
اختلال وسواس فکری عملی اگر درمان نشود، علائم آن بهبود نمی یابند و در برخی افراد بدتر هم میشود. با این حال با درمان مناسب، بسیاری از علائم این بیماری تحت کنترل قرار میگیرند و برخی افراد به طور کامل درمان میشوند.
